I wojna brytyjsko-birmańska

Po pokonaniu i aneksji przez Birmę arakańskiego królestwa Mrauk U w 1785 roku, uciekinierzy z Arakanu organizowali na terenie Wschodniego Bengalu oddziały zbrojne, które ponownie przekraczały granicę i atakowały birmańskie garnizony (w 1811 roku udało im się nawet zająć na krótko Myauk U^[2]). Powodowało to odwetowe ataki Birmańczyków, którzy wkraczali na bengalskie terytorium i wycofywali się szybko pod wpływem żądań władz prowincji. Jednocześnie Brytyjczycy konsekwentnie odmawiali wydalenia arakańskich uchodźców z kontrolowanego przez siebie terytorium motywując to względami humanitarnymi^[3]. Choć nie stali oni za najazdami, na birmańskim dworze w Ava utrwalało się przekonanie, że są ich inspiratorami. Jednocześnie, niewielki opór, jaki napotykały siły birmańskie w Bengalu wywoływał w Birmańczykach mylne przekonanie o słabości Brytyjczyków – w tym czasie byli oni zaangażowani w wojny z imperium Marathów, co odsuwało kwestię zabezpieczenia granicy bengalsko-arakańskiej i samego Bengalu na dalszy plan^[4]. W roku 1819 po zajęciu przez Birmańczyków Asamu, powstało nowe, podobne do arakańskiego ognisko zapalne – asamscy uchodźcy zaczęli najeżdżać swoje utracone ziemie z terytorium sąsiadujących królestw Cachar i Jaintia, które Brytyjczycy objęli swym protektoratem^[4][5]. W 1819 gubernatorem Asamu został birmański generał Maha Bandula, będący zwolennikiem siłowego rozwiązania problemu najazdów. Zaplanował kampanię, w trakcie której miano zaatakować Bengal z dwóch kierunków: od strony Asamu i z terytorium Arakanu. Następnym celem po zdobyciu Bengalu miała być Kalkuta – siedziba gubernatora generalnego Indii. W styczniu 1824 roku Maha Bandula objął dowództwo w Arakanie i rozpoczął gromadzenie sił do ataku. Jego rozpoczęcie spowodowało zbrojną odpowiedź Brytyjczyków, którzy 5 marca 1824 roku zadeklarowali wojnę.

Moment wybrany do ataku przez Birmańczyków nie był dobry: po uporaniu się z Imperium Marathów Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska miała uwolnione ręce. Jednocześnie ani birmański król Bagyidaw, ani wódz birmańskiej armii Maha Bandula, nie zdawali sobie zupełnie sprawy z siły Brytyjczyków. Byli też całkowicie zaskoczeni głównym, południowym kierunkiem brytyjskiego uderzenia^[6].

Brytyjski plan działań przewidywał opanowanie Rangunu, a następnie marsz w górę rzeki Irawadi w kierunku birmańskiej stolicy, z jednoczesnym prowadzeniem uzupełniających działań mających na celu przejęcie kontroli nad Asamem, Arakanem i wybrzeżem Taninthayi^[6].

Działania wojenne toczyły się na dwóch frontach: zachodnim obejmującym Bengal Wschodni, Arakan i Asam oraz wschodnim, obejmującym głównie deltę Irawadi.

Postępy birmańskich wojsk pod wodzą Maha Banduli stworzyły szybko zagrożenie dla bengalskiej stolicy – Ćottogramu. Był on, o czym Maha Bandula nie wiedział, bardzo słabo broniony, a ponadto wśród jego mieszkańców wybuchła panika. Zdobycie Ćottogramu otworzyłoby Birmańczykom drogę na Kalkutę. Zamiast jednak zaatakować i zdobyć Ćottogram Maha Bandula zatrzymał ofensywę, by zaczekać na posuwającą się wolniej część swych wojsk idącą z Asamu przez Cachar. Choć z uwagi na dużo słabsze uzbrojenie armia birmańska nie miała szans na zdobycie Kalkuty, samo jej zaatakowanie powstrzymałoby brytyjską wyprawę na Rangun i dało Birmańczykom lepsze pozycje wyjściowe w przyszłych negocjacjach^[7]. Brytyjczycy wykorzystali okazję i posłali okręty z wojskiem do Rangunu. Gdy informacje o ataku Brytyjczyków na południu dotarły do Maha Banduli, zarządził on odwrót i skierował swą armię w stronę Rangunu.

Do wznowienia działań na froncie zachodnim doszło dopiero na początku 1825 roku. Dowodzona przez generała Morrisona brytyjska armia w sile 11 000 ludzi, wspomagana przez flotę, zaatakowała Arakan od strony Bengalu^[8]. Po dwóch miesiącach walk Brytyjczycy zajęli Myauk U, a następnie Thandwè i wyspę Cheduba. W tym samym czasie inne brytyjskie jednostki wyparły Birmańczyków z zajmowanego przez nich Cacharu. Na mniejszą skalę prowadzone były także operacje brytyjskie w Asamie i Manipurze. Po zdobyciu Arakanu Brytyjczycy porzucili początkowy plan ataku na birmańską stolicę z terytorium tej prowincji uznając marsz przez Góry Arakańskie za zbyt wyczerpujący, a trasę zbyt trudną do przeprowadzenia artylerii^[8][9].

W kwietniu 1824 roku Brytyjczycy wysłali drogą morską ekspedycję liczącą 5000 hinduskich i brytyjskich żołnierzy pod dowództwem generała Archibalda Campbella. Siły te 10 maja 1824 roku zajęły bez walki opuszczony przez całkowicie zaskoczone siły birmańskie i mieszkańców Rangun^[1][10]. Ujawniły się wówczas błędy w planowaniu kampanii: Brytyjczycy założyli błędnie, że środków transportu do poruszania się w górę rzeki oraz świeżej żywności dostarczą im w wystarczającej ilości Monowie zamieszkujący deltę Irawadi i skonfliktowani z Birmańczykami; brano też pod uwagę możliwość, że już samo zajęcie Rangunu spowoduje kapitulację birmańskiego króla. Nadzieje te jednak nie spełniły się i siły brytyjskie utknęły w wyludnionym całkowicie Rangunie na czas pory deszczowej. W krótkim czasie wśród żołnierzy zaczęły się szerzyć choroby. Ocenia się, że w ciągu pierwszego roku wojny tylko 3,5% sił utracono na polu bitwy, podczas gdy 45% z powodu chorób, przy czym na biegunkę i choroby gorączkowe zapadali głównie Europejczycy^[6]. Brytyjczycy ufortyfikowali teren pagody Szwedagon i oczekiwali tam końca pory deszczowej by ruszyć dalej. Ich działania ograniczyły się do zajęcia słabo lub w ogóle nie bronionych miast portowych wybrzeża Taninthayi (Tawè, Myeik i Martabanu) oraz Pegu i Thanlyin. Przeprowadzali też wypady w celu niszczenia birmańskich umocnień wokół Rangunu^[11].

Tymczasem król Bagyidaw sformował pospiesznie dwie armie i posłał je pod Rangun. Ich zadaniem nie było zdobywanie miasta, a jedynie powstrzymywanie Brytyjczyków w oczekiwaniu na przybycie wojsk Maha Banduli^[10]. W tym celu wybudowały one na terenach wokół Rangunu prowizoryczne umocnienia w postaci palisad i rowów.

 

W sierpniu w pobliże Rangunu dotarły siły Maha Banduli wyczerpane forsownym marszem przez góry Arakanu i rozmiękczone monsunowym deszczem równiny delty Irawadi. Mimo niesprzyjających warunków terenowych i pogodowych Maha Banduli udało się doprowadzić swe wojska bez strat w ludziach i sprzęcie^[10]. Z kolei w październiku do Rangunu dopłynęły brytyjskie posiłki, a wśród nich bateria rac kongrewskich – broni nieznanej Birmańczykom. Siły birmańskie liczyły teraz około 30 000 ludzi, z czego tylko około 15 tysięcy uzbrojonych było w muszkiety. Brytyjczycy dysponowali 10 tysiącami ludzi, z czego połowę stanowili hinduscy sipajowie. Większość muszkietów, jakie posiadali Birmańczycy pochodziła jeszcze z XVIII wieku, a ich artyleria strzelała jedynie kulami, podczas gdy Brytyjczycy używali granatów artyleryjskich^[10]. Ufając w swą przewagę liczebną Maha Bandula popełnił swój drugi błąd: zamiast prowadzić wojnę partyzancką, 1 grudnia 1824 roku przypuścił frontalny atak na siły brytyjskie. Kolejne fale atakujących zostały odparte z olbrzymimi stratami po stronie birmańskiej – pod koniec dnia przy życiu pozostało jedynie 7000 birmańskich żołnierzy^[10]. Dwa tygodnie później zaatakowali Brytyjczycy zdobywając umocnienia oraz przerywając birmańskie linie i zmuszając wojska Maha Banduli do odwrotu. Wraz z 7000 ocalałych żołnierzy wycofał się on do Danubyu, ok. 97 km od Rangunu^[9].

W połowie lutego 1825 w górę Irawadi ruszyła kolumna 2500 żołnierzy brytyjskich wspieranych przez flotyllę 60 łodzi obsadzonych przez brytyjskich marynarzy i mających na pokładach kolejnych 1500 żołnierzy^[1]. Danubyu otoczone zostało silnymi umocnieniami, Brytyjczycy nie byli więc w stanie zaatakować miasta bez wcześniejszego oblężenia i użycia artylerii. 1 kwietnia Maha Bandula próbował powstrzymać marsz Brytyjczyków uderzając na ich wojska. Mimo iż zebrał armię liczącą 60 000 ludzi, w tym 35 tysięcy muszkieterów, jego atak został odparty – w dużym stopniu dzięki użyciu rakiet. Śmierć na skutek wybuchu granatu artyleryjskiego poniósł sam Maha Bandula – przechadzając się przed frontem wojska pod złotym parasolem stanowił łatwy cel dla brytyjskiego artylerzysty^[12]. Następnego dnia, po wielogodzinnym ostrzale artyleryjskim, Brytyjczycy zajęli Danubyu. Okazało się, że pod osłoną nocy obrońcy opuścili umocnienia – śmierć wodza spowodowała, że armia poszła w rozsypkę porzucając zapasy amunicji i żywności^[13].

Pod koniec kwietnia siły brytyjskie zajęły kwatery w zdobytym zaraz po Danubyu Pyain by przeczekać porę deszczową. Próby odbicia miasta przez siły birmańskie nie powiodły się. W walkach tych męstwem wykazali się Szanowie, którzy jednak ulegli brytyjskim muszkietom^[14]. Dla zyskania czasu na zebranie nowej armii, w październiku 1825 roku Birmańczycy zaproponowali rozmowy pokojowe. Gen. Archibald Campbell odbył je z gen. Kyi Wungyi. Uzgodniono czterdziestodniowe zawieszenie broni. Jako warunki wycofania swych sił, Brytyjczycy zażądali przekazania w ich ręce Arakanu, Tawè i Myeik oraz zapłacenia dwóch milionów funtów szterlingów kontrybucji^[15]. Birmańczycy odrzucili te żądania, a rozmowy zostały ostatecznie przerwane, gdy Brytyjczycy odkryli, że birmańskie wojska przygotowują się do ataku na Pyain^[9].

 

Ponownie zebrana armia birmańska, teraz pod dowództwem Maha Ne Myo, otoczyła Pyain pierścieniem polowych fortyfikacji. 10 listopada wojska Campbella odparły atak Birmańczyków. Pomiędzy 30 listopada a 2 grudnia 1825 rozegrała się bitwa, w której atakujący Brytyjczycy, uformowani w dwie kolumny wspierane przez flotyllę, rozbili birmańską armię. Maha Ne Myo zginął, a droga na stolicę Birmy stanęła przed Campbellem otworem.

Campbell kontynuował marsz w górę Irawadi napotykając niewielki tylko opór. Jedna z ostatnich potyczek stoczona została wśród ruin Paganu^[16]. W Yandabo, ok. 115 km na południe od birmańskiej stolicy Ava, spotkał się z posłami króla Bagyidaw niosącymi propozycję zawarcia pokoju^[1].

Formalnym zakończeniem wojny było podpisanie przez obydwie strony w lutym 1826 roku traktatu pokojowego w Yandabo. Jego warunki obejmowały^[17][14]:

• Przekazanie przez Birmę Brytyjczykom władzy nad Arakanem, Asamem i wybrzeżem Taninthayi
• Uznanie Manipuru, Cacharu i Jaintii za terytoria brytyjskie
• Zapłacenie w czterech ratach kontrybucji w wysokości 10 milionów (koti) rupii, czyli miliona funtów szterlingów; pierwsza rata miała zostać zapłacona niezwłocznie, druga w sto dni po podpisaniu traktatu, a kolejne dwie w odstępach rocznych
• Utworzenie rezydentury brytyjskiej w Ava i birmańskiej w Kalkucie
• Podpisanie oddzielnego traktatu handlowego w przyszłości

Armia brytyjska miała opuścić Rangun po zapłaceniu drugiej raty kontrybucji.

Była to pierwsza z trzech wojen, które doprowadziły stopniowo do utraty niepodległości przez Birmę i zamiany jej w brytyjską kolonię. Wymuszona traktatem z Yadanabo kontrybucja rujnowała gospodarkę kraju. Olbrzymie straty w ludziach pogłębiły wyludnienie kraju będące skutkiem nieudanych kampanii syjamskich prowadzonych wcześniej przez króla Bodawpayę. W końcu, wraz z Arakanem i Taninthayi Birmańczycy utracili dwie spośród trzech swoich prowincji mających dostęp do morza.

Także dla Brytyjczyków wojna ta okazała się niespodziewanie kosztowna. W wymiarze finansowym było to od 5^[18] do nawet 13 milionów funtów szterlingów^[17], co odpowiada 367 do 953 milionów funtów (ok. 1,833 do 4,765 mld złotych) według cen z roku 2013^[19] . Była to najdłuższa i najbardziej kosztowna wojna w historii Indii Brytyjskich^[18]. Straty w ludziach wyniosły ponad 15 tysięcy osób.

• Britain and Burma (1795-1826). W: D.G. E. Hall: Burma. Wyd. Kindle Edition. Hesperides Press, 2006. ASIN: B00BP6ZHX8. (ang.).
• Maung Htin Aung: A History of Burma. Columbia University Press, 1967. (ang.).
• Arthur Purves Phayre: History of Burma: Including Burma Proper, Pegu, Taungu, Tenasserim, and Arakan, from the Earliest Time to the First War with British India. 1883. (ang.).
• Charles Phillips, Alan Axelrod: Encyclopedia of Wars. T. I-III. Nowy Jork: 2004, seria: Fact on File Library of World History. ISBN 978-0-8160-2851-1. (ang.).
• ThantT. Myint-U ThantT., The Making of Modern Burma, Cambridge University Press, 2001, ISBN 978-0-521-79914-0  (ang.).
• The Annual RPI and Average Earnings for Britain, 1209 to Present. MeasuringWorth.com. [dostęp 2014-06-01]. (ang.).