Henryk Jordan

Pochodził ze zubożałej szlacheckiej rodziny potomków możnych niegdyś Jordanów z Zakliczyna. Był synem Bonifacego Jordana i Salomei z Wędrychowskich. Ojciec jego zarabiał dawaniem korepetycji, matka natomiast prowadziła pensjonat dla panien.

Wykształcenie gimnazjalne zdobył w Tarnopolu (pierwsze cztery klasy) i Tarnowie. W 1861 brał udział w narodowych manifestacjach, za co groziło mu relegowanie ze szkoły, więc w 1862 wyjechał do Triestu, a rok później złożył egzamin dojrzałości w języku włoskim (został wyróżniony). Zaczął studia medyczne w Wiedniu. Od 1863 kontynuował naukę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Studia zakończył w 1867 egzaminem ścisłym, nie przystąpił jednak do egzaminu dyplomowego z powodu zapalenia opłucnej. Wyjechał do Berlina, a stamtąd do Nowego Jorku. W Stanach Zjednoczonych po raz pierwszy zetknął się z gimnastyką szwedzką dla młodych kobiet i dziewcząt (system Linga), która stała się jego pasją.

Podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych Jordan rozpoczął praktykę położniczą i ginekologiczną, tam otworzył też szkołę położnych. Później prowadził praktykę w Anglii i Niemczech.

Po powrocie do Polski w 1870 otrzymał dyplom doktora medycyny. Po krótkiej praktyce położniczej w Wiedniu objął asystenturę w katedrze ginekologii i położnictwa w Krakowie, kilka lat później otworzył także prywatną praktykę lekarską. Do jego pacjentek należała m.in. księżna cieszyńska Izabella Habsburg, żona arcyksięcia Fryderyka Habsburga^[1]. Zdobył uznanie jako lekarz ginekologii, specjalista położnik, a także jako wykładowca. W 1890 otrzymał tytuł profesorski. Dwukrotnie (1898/1899 i 1904/1905) pełnił funkcję dziekana na Wydziale Lekarskim UJ.

W jego dorobku znajduje się szereg publikacji medycznych i popularyzatorskich, m.in. Nauka położnictwa dla użytku położnych (1872) czy podręcznik Nauka położnictwa dla użytku uczniów i lekarzy. Dział I, Fizjologia i dietetyka ciąży, porodu i połogu (1881).

Był przeciwnikiem równouprawnienia kobiet w dostępie do zawodu lekarskiego. W 1897 zagłosował przeciwko przyjmowaniu kobiet na Wydział Lekarski^[2].

Henryk Jordan zaangażował się w działalność wielu instytucji związanych z medycyną, m.in. kierował Krakowskim Towarzystwem Ginekologicznym i Krakowskim Towarzystwem Lekarskim, tworzył Towarzystwo Opieki Zdrowia i Towarzystwo Samopomocy Lekarzy. Założył i redagował czasopismo Przegląd Higieniczny. Dzięki działaniom Jordana wprowadzono w szkołach obowiązkowe lekcje gimnastyki (zwanej później kulturą fizyczną bądź wychowaniem fizycznym) oraz opiekę lekarską, a także kursy dla nauczycieli wychowania fizycznego na UJ. Był członkiem korespondentem Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu od 1890^[3]. W 1906 został członkiem Najwyższej Rady Sanitarnej w Wiedniu.

 

Henryk Jordan był wielkim społecznikiem o wszechstronnych zainteresowaniach. Obok szeregu działań podejmowanych na niwie medycyny pełnił również inne ważne funkcje społeczne. W latach 1881–1907 był radnym miasta Krakowa. Od 1895 do 1901 był posłem z okręgu krakowskiego na galicyjski Sejm Krajowy. W latach 1902–1907 uczestniczył w pracach Rady Szkolnej Krajowej. We wszystkich tych instytucjach również prowadził szeroką działalność na rzecz rozpowszechniania higieny itp.

Był także prezesem Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, Towarzystwa Muzycznego w Krakowie. Działał w wielu innych instytucjach, w szczególności angażując się w pomoc dla ubogiej młodzieży. Brał udział także w pracach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” angażując się w zakładanie kół Sokoła w Małopolsce oraz na Śląsku Cieszyńskim. Był m.in. współzałożycielem oraz honorowym członkiem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Cieszynie powstałego w 1891, któremu ofiarował przyrządy do ćwiczeń gimnastycznych^[4] .

Zainicjował powstanie Towarzystwa Tanich Mieszkań dla robotników katolików i był pierwszym prezesem tego stowarzyszenia^[5]. Przez wiele lat był prezesem wydziału muzycznego Towarzystwa „Harmonia” do 1899^[6].

W 1889 zorganizował chór młodzieży rękodzielniczej, wychodząc z założenia, iż w czasach niewoli najlepszą ostoją ducha narodowego będzie pieśń patriotyczna i religijna. Pierwsze oficjalne występy Chóru dra Jordana odbyły się już w 1889. Miały one miejsce w kościele pijarów. Obok występów w kościołach chór zapraszano na akademie i wieczorki patriotyczne. Po kilku latach działalności zespół śpiewaczy liczył 40 członków – młodzieńców ze środowisk rzemieślniczych^[7].

Był fundatorem dwóch pomników na Plantach: Lilli Wenedy – dla uczczenia Juliusza Słowackiego oraz Grażyny i Litawora – dla uczczenia Adama Mickiewicza. Zostały wyrzeźbione na jego zlecenie przez Alfreda Dauna, któremu wcześniej ufundował prywatne stypendium w celu studiowania rzeźby w Wiedniu^[1].

Wspierał młodych Polaków z zaboru pruskiego, organizując dla nich wyjazdy do Krakowa i Galicji, aby mogli podszkolić język ojczysty, obejrzeć pamiątki narodowe i umocnić się w polskości. Uczestniczył w pracach organizacji walczącej z gruźlicą, zabiegał o sanatorium dla gruźlików z biednych rodzin, organizował akcje kolonijne dla dzieci z Krakowa i Podgórza, był aktywnym członkiem Rady Szkolnej Krajowej we Lwowie oraz Najwyższej Rady Sanitarnej w Wiedniu^[1].

Największym i najbardziej zapisanym w historii dziełem Jordana było założenie na krakowskich Błoniach (na wzór amerykański) w 1889 pierwszego w Europie publicznego ogrodu zabaw i gier ruchowych dla dzieci do lat 15, który Rada Miejska w Krakowie w podzięce za utworzenie parku oficjalnie nazwała Parkiem Miejskim im. dr Henryka Jordana^[1]. Powstał on na terenach po wystawie przemysłowej. Mieściły się w nim rozmaite urządzenia sportowe: basen, 12 boisk – każde o innym przeznaczeniu, ścieżki zdrowia i wiele innych. W ogrodzie Jordana można było ćwiczyć lekkoatletykę i gimnastykę. Inicjatywa wzbudziła zainteresowanie ówczesnych mediów: o parku i jego ofercie dla młodzieży pisała prasa galicyjska, polska, a także zagraniczna – austriacka, niemiecka, szwajcarska i francuska. Do Krakowa przyjeżdżali zainteresowani z Europy, aby zobaczyć park i przeszczepić jego ideę do innych miast^[1]

W parku znajdowały się także sale do zajęć w razie niepogody, prysznice, szatnie, magazyny, a od 1906 warsztaty do prac ręcznych i poletka doświadczalne. Była również „Mleczarnia” służąca dożywianiu dzieci.

Jordan bezpośrednio uczestniczył w działalności Parku, organizując i bezpośrednio nadzorując podejmowane w nim działania. Z jego inicjatywy także postawiono tam 44 pomniki wybitnych Polaków, mające służyć – wraz z organizowanymi przy pomnikach przez Jordana pogadankami – edukacji patriotycznej dzieci i młodzieży. W czerwcu 1914 postawiono w Parku jego pomnik^[8]. Autorem monumentu był Jan Szczepkowski. Pomnik zajął centralne miejsce na kolistym placu, pośrodku klombu, w otoczeniu popiersi sławnych Polaków. Na masywnym cokole o podstawie w formie półkoliście wygiętych ku przodowi stopni, umieszczono nadnaturalnej wielkości popiersie Jordana. Na frontowej ścianie czworobocznego postumentu widnieje napis: „Henrykowi Jordanowi wdzięczni rodacy” oraz daty urodzin i śmierci doktora. Natomiast na tylnej ścianie postumentu umieszczono następujące słowa: „Żeś o siły i zdrowie młodzieży serdecznie się troszczył nie szczędząc mienia i trudu, błogosławić Ci będą przyszłe pokolenia narodu”. Poniżej widnieje data MCMXIV i łacińska sentencja: „Fortes Creantur Fortibus et Bonis”. Cały pomnik został obwiedziony szerokim, płaskim kamiennym krawężnikiem^[9].

20 maja 1907 został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kwatera S, rząd płd.-wsch.)^[10].

 

Wszystkie zajęcia poprawiające rozwój psychomotoryczny dla określonych grup wiekowych były prowadzone przez lekarzy.

Za cel stawiał sobie: Dawać zdrowie i radość poprzez gry w słońcu i na powietrzu. Twierdził że: Ciągle być poważnym i nieustannie pracować żaden człowiek nie zdoła. Zmęczone ciało wymaga odpoczynku, znużony umysł wymaga wytchnienia, a dusza pragnie wesołości, tego nastroju, który życie milszym nam czyni.

Koncepcja ogrodu zabaw Jordana zdobyła wielkie uznanie nie tylko w Polsce. Zgodnie z hasłem, które szerzył dr Jordan – o wychowaniu zdrowego pokolenia Polaków – na wzór Parku Jordana zaczęto otwierać podobne ogrody – zwane ogrodami jordanowskimi – w innych miastach galicyjskich, a wkrótce potem także w Warszawie, Płocku, Kaliszu, Lublinie, Katowicach. W 1929 powstało Towarzystwo Ogrodów Jordanowskich, które propagowało i wspierało zakładanie tego typu obiektów rekreacyjno-sportowych dla dzieci.

• Nauka położnictwa dla użytku położnych, Kraków, 1872
• Praktyczne wskazówki dla kobiet, Kraków, 1884
• Przewodnik hygieniczny, Kraków, 1890 (wspólnie z Bolesławem Lutostańskim)
• O zabawach młodzieży, Kraków, 1891
• W sprawie wyższych kursów dla kobiet przy muzeum techniczno-przemysłowem w Krakowie, Kraków, 1892
• Z naszych problemów socyalnych, Kraków, 1893
• Miejski park w Krakowie, Kraków, 1894
• Towarzystwo tanich mieszkań dla robotników katolików w Krakowie, Kraków, 1898
• Cięcie cesarskie droga pochwy z następowem natychmiastowem wycięciem macicy z powodu raka części pochwowej, obok ciąży X. miesięcznej, Kraków, 1899
• O szpitalnictwie krajowem, Kraków, 1907
• Nauka o położnictwie dla użytku uczniów i lekarzy, Kraków, 1908

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 11 listopada 1936)^[11]

 

Medalierstwo

• 1908 medal Jana Raszki na uczczenie zasług^[12] ,
• W 1974 Towarzystwo Przyjaciół Dzieci ustanowiło Medal im. dra Henryka Jordana odznaczenie przyznawane za systematyczną pracę na polu rekreacji i usportowienia dzieci i młodzieży.

W 1978 Filip Bajon zrealizował film Zielona ziemia luźno oparty na biografii Henryka Jordana, którego zagrał Jan Pietrzak^[13].

• Jerzy Szczurek: Jednodniówka z okazji 40 lecia „Sokoła” w Cieszynie. Cieszyn: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Cieszynie, 1931.
• J.T.J.T. Rostafiński J.T.J.T., Henryk Jordan. Z powodu 30. rocznicy doktoryzacyi, Kraków 1900 . Brak numerów stron w książce
• S.S. Bratkowski S.S., O ś.p. Henryku Jordanie †d. 18 maja 1907 r. Przemówienie podczas żałobnego nabożeństwa za duszę ś.p. Henryka Jordana dnia 25 maja 1907 roku w kościele św. Barbary, Kraków 1907 . Brak numerów stron w książce
• A.A. Kamiński A.A., Henryk Jordan, Warszawa 1946 . Brak numerów stron w książce
• H.H. Smarzyński H.H., Dr Henryk Jordan, pionier nowoczesnego wychowania fizycznego w Polsce, Kraków: PWN, 1958 . Brak numerów stron w książce
• R.R. Wroczyński R.R., Henryk Jordan – propagator gier i zabaw ruchowych, Warszawa 1975 . Brak numerów stron w książce
• E.E. Duda E.E., Dr Henryk Jordan (1842–1907), Kraków 1977 . Brak numerów stron w książce
• MariaM. Pąchalska MariaM., Zdrowie w koncepcji doktora Henryka Jordana’, Kraków 1989 . Brak numerów stron w książce
• B.B. Łuczyńska B.B., Fenomen Henryka Jordana – naukowca, lekarza społecznika, propagatora prawa dziecka do ruchu i rekreacji, Kraków 2002 . Brak numerów stron w książce
• M.M. Bukowiec M.M., B.B. Zawadzka B.B., Jordanowskie idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później), Kielce 2008 . Brak numerów stron w książce
• Śmierć zasłużonego filantropa. „Nowości Illustrowane”. Nr 21, s. 2–3, 25 maja 1907. 
• Kronika żałobna. Ś.p. prof. Henryk Jordan. „Nowiny Lekarskie”. Nr 6, s. 337–338, czerwiec 1907. 
• Jan Raszka. Medale i plakiety. oprac. A. Więcek. Wrocław: 1972, s. 123.
• Mateusz Drożdż, Krakowianom darował park, Polaków namówił do ruchu na świeżym powietrzu, „Nasza Historia” nr 7-8 (20-21), Kraków lipiec-sierpień 2015

• Jordaniana
• P. Hapanowicz, Niezwykły doktor. W rocznicę śmierci Henryka Jordana (1842-1907), „Kraków”, czerwiec-lipiec 2007, s. 109–111
• Publikacje Henryka Jordana w bibliotece Polona