Demokryt

Demokryt urodził się w Abderze, w Tracji. W młodości uczył się od kapłanów egipskich i magów babilońskich, później studiował filozofię w szkole Leucypa, gdzie zainteresował się teorią atomu.

Wraz z Leucypem jest założycielem starożytnego atomizmu. Dzięki dalekim podróżom i gruntownym studiom zyskał obszerną wiedzę we wszystkich dziedzinach i napisał wiele dzieł z różnych zakresów nauki. Wywarły one wielki wpływ na późniejszych filozofów, jak Platon, Arystoteles czy Epikur, jednak do czasów dzisiejszych zachowały się z nich tylko urywki.

Demokryt zgadzał się z Parmenidesem w kwestii niezmienności bytu, ale starał się pogodzić ją z doświadczeniem, które wskazywało na zmienność zjawisk. Pogodzenie tych dwóch stanowisk było możliwe dzięki postulatowi istnienia atomów – niezmiennych drobin, które poruszając się i zmieniając swoją organizację wytwarzały zmienne zjawiska. Atomy w systemie Demokryta stanowiły Arche – zasadę świata^[3]. Teoria bytu w tym systemie opierała się na czterech postulatach:

• Cała przyroda składa się z drobnych, niepodzielnych cząstek nazywanych atomami
• Jedyne cechy, jakie odróżniają jedne atomy od drugich, to kształt, położenie i porządek
• Atomy znajdują się w ciągłym i odwiecznym ruchu i jest to jedyna przemiana, jakiej podlegają
• Atomy poruszają się w próżni. Jej istnienie jest konieczne, by atomy miały miejsce do poruszania się – stąd twierdzenie Demokryta, że byt nie jest bardziej realny niż niebyt^[6]

Demokryt nie uznawał rzeczywistego istnienia wrażeń zmysłowych – uznawał je za subiektywne i wynikające z ułożenia atomów^[3], np.:

• twardość wynikała z gęstego ułożenia atomów, miękkość z ułożenia luźnego
• smak słodki oraz kolor biały wynikały z gładkości atomów, natomiast smaki gorzki, słony i kwaśny oraz czerń – z szorstkości i nierówności atomów

Z subiektywności postrzeżeń wynikał podział wiedzy na „prawdziwą” i „ciemną”. Wiedza „ciemna” wynikała z doświadczenia, „prawdziwa” – z rozumowania. Demokryt nie odrzucał wartości doświadczenia, ale zdawał sobie sprawę z jego subiektywności i wynikającej z niej niepewności^[3].

Demokryt, w przeciwieństwie do ogromnej większości filozofów starożytnych, pojmował przyrodę mechanistycznie i deterministycznie. Odrzucał pogląd mówiący, że przyroda dąży do jakiegoś celu (w szczególności odrzucał możliwość istnienia rozumu kierującego światem) i starał się wyjaśniać zjawiska przyczynowo, opierając się na koniecznym oddziaływaniu atomów. Traktował w ten sposób zjawiska przyrodnicze, astronomiczne, a nawet psychiczne^[3].

Najważniejszym dobrem jest eudajmonia, czyli stan szczęśliwości polegający na wewnętrznym spokoju i pogodzie ducha. Stan ten osiąga się przez umiar. Demokryt kładł duży nacisk na rozum, ponieważ w przeciwieństwie do wrażeń zmysłowych rozkosze umysłowe mają w sobie coś nieśmiertelnego^[3].

Rozwinął następujące dziedziny wiedzy w filozofii:

• Ontologia

a) monizm materialistyczny

Rozwinął atomistyczną teorię materii Leucypa, tworząc pierwszy dojrzały system filozofii materialistycznej. Szerzył tezę o nieciągłości materii (istnieją tylko atomy i próżnia) – twierdził, iż składa się ona z niepodzielnych atomów, a jedynym co nieskończone jest próżnia.

Demokryt przejął również od Leucypa stanowisko deterministyczne – nie odwoływał się do celów i wyjaśniał zjawiska przyczynami (materialnymi, mechanicznymi).

• Gnoseologia

a) racjonalizm – źródłem poznania obiektywnego jest rozum
b) teoria subiektywności jakości zmysłowych

Demokryt konsekwentnie wyjaśniał jako proces materialny także poznawczą (psychiczną) aktywność człowieka. Postrzeganie zmysłowe zachodzi dzięki odrywaniu się od rzeczy cząstek będących ich podobiznami (eidola), które poprzez narządy zmysłów wnikają do duszy.

• Aksjologia

Etyka:

a) eudajmonizm – najwyższą wartością jest zadowolenie, stan harmonii, równowagi i spokoju ducha; nad namiętnościami powinien panować rozum, który nakazuje zachować umiar; zarówno brak, jak i nadmiar przyjemności niepotrzebnie zakłócają spokój ducha
b) intelektualizm – od przyjemności zmysłowych ważniejsze są przyjemności umysłowe

Estetyka:

a) mimetyczna teoria sztuki (mimesis)

Atomizm Demokryta wywarł poprzez systemy Epikura, Lukrecjusza, atomistów średniowiecza, Galileusza, Gassendiego, Boyle’a i Newtona wpływ na nowożytną chemię.

• filozofia
• atomizm
• materializm
• monizm
• Epikur

Polskojęzyczne

• Artykuł o Leucypie i Demokrycie

Anglojęzyczne

•   John J. O’Connor; Edmund F. Robertson: Demokryt w MacTutor History of Mathematics archive (ang.)
• SylviaS. Berryman SylviaS., Democritus, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 2 grudnia 2016, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-30]  (ang.).
•   Democritus (mid 5th–4th century BC) (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-09].