Chyrów

 

Pierwsze wzmianki o Chyrowie pochodzą z 1374 roku, gdy stanowił własność Herburtów, rycerzy przybyłych z Moraw przywilejem księcia Władysława Opolczyka. W 1528 r. uzyskał prawa miejskie. Łaciński kościół katolicki został erygowany w 1531 r. przez Andrzeja Tarło, a po pożarze drewnianego kościoła w okresie III wojny północnej (prawdopodobnie był tu wówczas zbór kalwiński), wzniesiono nowy, murowany (1710). Z XVIII wieku pochodzą informacje o tutejszej gminie żydowskiej, która w tym stuleciu zbudowała cmentarz, a w 1740 r. wzniosła synagogę^[3]. W okresie I Rzeczypospolitej był własnością Ossolińskich, a następnie Mniszchów. Do 1772 r. ziemia przemyska w województwie ruskim.

Zobacz w Wikiźródłach tekst Władysław książę opolski nadaje rycerzom braciom Herbortowi i Frydruszowi zwanym Pawcze 9 wsi (w tym Chyrów, dawniej Chirolb) w dystrykcie przemyskim, Sanok, 23 listopada 1374

 

 

 

Od rozbiorów Polski w 1772 r. należał do powiatu starosamborskiego w Królestwie Galicji i Lodomerii. W 1867 r. odnowiono miejscowy kościół, a od 1872 przez miasto prowadzi ważna linia kolejowa łączącą Lwów z Budapesztem, tzw. Pierwsza Węgiersko-Galicyjska Kolej Żelazna; w mieście wybudowano dworzec kolejowy. W latach osiemdziesiątych powstało miejscowe Collegium. W XIX wieku powstała druga synagoga. W 1913 r. miasteczko liczyło 3400 mieszkańców, a w tej liczbie około 1000 Polaków i ponad 2000 Żydów.

W okresie walk polsko-ukraińskich od 4 listopada 1918 na odcinku linii kolejowej Zagórz – Ustrzyki Dolne – Krościenko – Chyrów walczył polski pociąg pancerny Kozak, którego obsadę stanowiły zmilitaryzowane oddziały kolejarzy z Zagórza. Pod Chyrowem walczył również z Ukraińcami 2 pułk strzelców podhalańskich dowodzony przez por. Karola Matzenauera.

W 1921 r. miasto liczyło 2654 mieszkańców, z czego 919 stanowili Żydzi. W okresie międzywojennym Chyrów leżał w województwie lwowskim i powiecie starosamborskim, a od 1932 r. w powiecie samborskim.

28 kwietnia 1931 do Chyrowa włączono Posadę Chyrowską^[4].

Po przegraniu przez Polskę wojny obronnej '39 Chyrów znalazł się w części zajętej przez ZSRR i 4 grudnia 1939 r. władze radzieckie włączyły go w poszerzone granice Ukraińskiej SRR (obwód drohobycki). Po ataku Niemiec na ZSRR miasto znalazło się pod okupacją niemiecką i 1 sierpnia 1941 r. włączono je do terenu powiatu przemyskiego dystryktu krakowskiego w składzie Generalnego Gubernatorstwa.

W czerwcu 1941 r. NKWD w Chyrowie na podstawie donosu Ukraińców aresztowało i rozstrzelało 4 polskich nauczycieli. Wycofujący się żołnierze sowieccy zastrzelili też ks. Jana Wolskiego, proboszcza chyrowskiej parafii św. Wawrzyńca. W latach 1943–1945 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali 21 Polaków^[5][6].

W lipcu i sierpniu 1942 r. Niemcy wywieźli chyrowskich Żydów do obozu zagłady w Bełżcu^[7]. 8 sierpnia 1944 miasto zostało zajęte przez wojska radzieckie^[8]. Po II wojnie światowej miasto zostało formalnie odłączone od Polski i włączone do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej – początkowo w obwodzie drohobyckim, później ponownie we lwowskim.

Rejon starosamborski, w którym leży Chyrów, należy do transgranicznego mikroregionu Dolina Wiaru.

Chyrów był począwszy od lat osiemdziesiątych XIX wieku aż do dwudziestolecia międzywojennego siedzibą renomowanego jezuickiego gimnazjum: Zakładu Naukowo-Wychowawczego Ojców Jezuitów w Chyrowie mieszczącego się na terenie wsi Bąkowice. Ogromny czworoboczny budynek mógł pomieścić 600 uczniów. W pomieszczeniach Collegium mieściła się sala teatralna na 1000 osób, kaplica, jadalnia na 500 miejsc, muzeum przyrodnicze, w tym bogata kolekcja ptaków afrykańskich i azjatyckich fundacji hrabiów Dzieduszyckich. Absolwentami tego gimnazjum utworzonego w okresie Austro-Węgier w roku 1883 byli m.in. polscy politycy, wojskowi, artyści i ekonomiści, m.in. Eugeniusz Kwiatkowski, Adam Styka, Jan Brzechwa, Kazimierz Junosza-Stępowski, Antoni Wiwulski, Jerzy Kirchmayer, Heliodor Laskowski, pierwszy biskup gdański Edward O’Rourke, Aleksander Birkenmajer, Mieczysław Orłowicz, Kamil Giżycki. Jezuicka biblioteka kolegiacka była wówczas jedną z największych w całym województwie lwowskim licząc ponad 30 tys. woluminów.

Po upadku Polski od września 1939 Collegium jezuickie było siedzibą garnizonu Armii Czerwonej. W 1941 biblioteka została całkowicie zniszczona, a całość zakładu naukowego zamieniona na więzienie niemieckie. Jezuici opuścili Chyrów, udając się najpierw do Krakowa, a następnie do Włoch. Po II wojnie światowej jezuicki konwikt i Collegium zostało zamienione na radzieckie koszary, a do 2004 koszary ukraińskie. 4 lutego 1996 przyklasztorna kaplica Collegium została wyświęcona jako greckokatolicka cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja.

 

• rynek miejski
• ratusz miejski
• stary kościół rzymskokatolicki – erygowany 1531 i spalony w pierwszych latach XVIII wieku
• Kościół św. Wawrzyńca w Chyrowie – wybudowany w 1710, odzyskany w 2010^[9]
• Cerkiew Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Chyrowie – użytkowana wspólnie przez grekokatolików i prawosławnych
• ruiny zamku Herburtów
• Stara synagoga w Chyrowie
• Nowa synagoga w Chyrowie
• Cmentarz żydowski w Chyrowie
• cmentarz z kaplicą grobową
• Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem

Do Chyrowa przez Sanok prowadzi obecnie szlak Dobrego Wojaka Szwejka.

• 1913 – 3400
• 1921 – 2654
• 1970 – 3500
• 2001 – 4595

W mieście rozwinął się przemysł meblarski oraz materiałów budowlanych^[10].

W Chyrowie znajduje się stacja kolejowa i kolejowe przejście graniczne.

Przez Chyrów przebiegają historyczne połączenia kolejowe:

• Zagórz – Krościenko – Chyrów (fragment Pierwszej Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Łupków – Przemyśl, 1872)
• Kolej Dniestrzańska Chyrów – Sambor – Stryj (1872).
• Linia normalnotorowa łącząca Przemyśl z Zagórzem. Do 31 stycznia 2010 istniało regularne połączenie kolejowe Sanok – Chyrów dwa razy dziennie. 1 lutego 2010 wydłużono tę relacje do Jasła. Kursy zawieszono 10 listopada 2010. Od czasów PRL kursujący tędy pociąg żartobliwie nazywany jest przemytnikiem.

Najkrótszy dojazd samochodem do miasta z Polski poprzez przejście graniczne w Krościenku.

• Leon Wojciech Jan Bazała – podpułkownik, dr med., lekarz Polskich Sił Zbrojnych, cichociemny
• Leon Florek

• Leon Ricci – honorowy obywatel Chyrowa^[11]
• Franciszek Tokarz – uczył się i uzyskał maturę, później jako jezuita był nauczycielem greki, łaciny i francuskiego

• Herburtowie
• Ossolińscy
• Mniszchowie

• Józef Nikorowicz (zm. 6 stycznia 1890) – kompozytor polski, autor melodii słynnego Chorału („Z dymem pożarów”)
• Michał Mycielski (zm. 21 listopada 1906) – polski jezuita, tutaj pochowany

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Chyrów

• gmina Chyrów

• Mapa WIG Sambor Pas 50 Słup 36 Warszawa 1937
• Księga adresowa Polski (wraz z W.M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej Warszawa, 1928, s. 654.
• «Popieramy szkolę ludową!...». „Kurjer Lwowski”. 98, s. 3, 8 kwietnia 1898.

• Historia Żydów w Chyrowie na portalu Wirtualny Sztetl
• zdjęcia z Chyrowa
• Chyrów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 669 .
• Chyrów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 335 .
• Miasta Chyrów i Sambor w 1941 roku.
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona