3 Pułk Lotniczy

Formowanie pułku

Jesienią 1920 został podpisany rozejm z Rosją bolszewicką. Zakończenie działań wojennych skutkowało przejściem polskiego lotnictwa wojskowego na „stopę pokojową”. Rozkazem z 18 stycznia 1921 Naczelne Dowództwo nakazało zmniejszenie liczby eskadr z 19 do 13. Miejscami formowania nowych dywizjonów i eskadr lotniczych miały stać się pułki lotnicze. Do ich podstawowych zadań należało: utrzymanie i podnoszenie gotowości bojowej pododdziałów, organizowanie, w oparciu o istniejącą bazę materiałowo-techniczną oraz macierzysty personel, jednostek lotniczych, szkolenie rekrutów oraz utrzymanie i systematyczna rozbudowa infrastruktury lotniczej w miejscach stacjonowania jednostek^[1]. W połowie 1921 zostały utworzone pułki w Warszawie, Krakowie i Poznaniu.

3 pułk lotniczy został sformowany na podstawie rozkazu Ministra Spraw Wojskowych z 20 lipca 1921 w Poznaniu-Ławicy^[2][3]. Ośrodkiem organizacji pułku był, przemianowany ze Stacji Lotniczej w Ławicy^[b], dywizjon zapasowy 3 pułku lotniczego^[4]. 29 sierpnia 1921 płk pil. Aleksander Serednicki wydał pierwszy rozkaz organizacyjny^[5]. Na pamiątkę tego wydarzenia pułk obchodził swoje święto właśnie 29 sierpnia^[6][7]. W skład pułku weszły: dowództwo pułku, VII dywizjon wywiadowczy pod dowództwem kpt. pil. Franciszka Wiedena w składzie 1, 5, 10 eskadra, V dywizjon myśliwski pod dowództwem kpt. pil. Władysława Kralewskiego w składzie 13 i 15 eskadra, III lotniczy batalion uzupełnień pod dowództwem ppłk. pil. Jana Kieżuna^[1], kwatermistrzostwo pułku, park lotniczy, port lotniczy, eskadra treningowa, pluton radio, pluton foto i Szkoła Obsługi Technicznej. Przy organizacji pułku występowały olbrzymie trudności z wyposażeniem jednostek powracających z frontu. Problemem było zarówno umundurowanie żołnierzy, jak i zaopatrzenie w samoloty. W 1922 dowództwo Lotnictwa zdecydowało, by ujednolicić w pułkach wyposażenie sprzętowe. Zmiany ułatwiały w pewnym stopniu obsługę techniczną samolotów^[1]. W tym też roku dowództwo pułku opracowało długofalowy program robót inwestycyjnych i remontowych zabudowy lotniskowej, w tym powiększenie pola wzlotów. Program robót został zaakceptowany, prace ruszyły jednak dopiero w 1924 i to przy wydatnej pomocy społeczeństwa oraz Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej^[8].

Reorganizacja pułku w 1925

W 1925, w ramach reorganizacji lotnictwa, rozformowano VII dywizjon wywiadowczy, a w jego miejsce sformowano dowództwa I i II dywizjonu lotniczego i 34 eskadrę lotniczą. I dywizjon lotniczy występował w składzie: 31 i 32 eskadra lotnicza (dawna 5 i 10 eskadry wywiadowcze). Dowództwo nad nim objął mjr. pil. Bolesław Narkowicz. W skład II dywizjonu lotniczego weszła nowo sformowana 34 eskadra lotnicza i dawna 1 eskadra wywiadowcza przeformowana na 35 eskadrę lotniczą. Dowódcą dywizjonu został mjr. obs. Maksymilian Kowalewski. Przemianowane 13 i 15 eskadry myśliwskie na odpowiednio 111 i 112 eskadrę Myśliwską utworzyły III dywizjon myśliwski. Na dowódcę dywizjonu wyznaczony został mjr. pil. Edward Lewandowski^[9]. W składzie pułku znalazły się także: kwatermistrzostwo, park lotniczy, port lotniczy, eskadra treningowa, pluton radio, pluton foto, Szkoła Obsługi Technicznej.

Podstawą planów rozbudowy lotnictwa był docierający z Francji sprzęt lotniczy i personel latający. Jeśli dostawy samolotów realizowane były stosunkowo płynnie, to mało liczny personel latający stanowił jego problem^[10]. Z uwagi na małą liczbę pilotów i obserwatorów nie powiodły się też próby sformowania III dywizjonu lotniczego w składzie 33 i 36 eskadry lotniczej i IV dywizjonu myśliwskiego ze 117 i 118 eskadrą myśliwską. Obie te jednostki, nie osiągnąwszy zdolności ćwiczebnej, rozkazem MSWojsk. ŻP L.dz. 500/tjn. Or.-Org. z 26 maja 1926, zostały rozwiązane^[11].

W związku z działaniami podejmowanymi przez zwolenników Józefa Piłsudskiego w Warszawie, 14 maja 1926 do Dęblina odleciał 3-samolotowy klucz Potezów dowodzony przez por. pil. Tadeusza Kurdziela z załogami III dywizjonu lotniczego. Po wylądowaniu w Dęblinie nie podjęto żadnych działań. Powrót klucza do Poznania nastąpił następnego dnia^[11].

By zaradzić przynajmniej częściowo brakom kadrowym, zorganizowano przy pułku kurs pilotażu. Ukończyło go 30 uczestników^[4]. W latach 1928–1930 w strukturach pułku funkcjonował dywizjon szkolny. Jego dowódcą został mjr. pil. Aleksander Łaguna, a po nim mjr. obs. Wiktor Zawadzki^[10].

22 maja 1928 samolot Potez 27 podczas lotu do Torunia na wysokości 50 m wpadł w korkociąg i spadł na teren strzelnicy wojskowej przy tamtejszym lotnisku; w wyniku katastrofy śmierć ponieśli lecący maszyną: por. Jan Szulejka i sierż. pil. Zygmunt Kliks^[12].

 

29 lipca 1928 o godzinie 18:32 na polach majątku Zbiersk rozbił się należący do 3 pułku Potez XV (nr boczny 24080), w wyniku czego obaj piloci zginęli. Byli to kapitan Gustaw Smerczak – kawaler Orderu Virtuti Militari za wojnę 1918-1920 (legionista, walczył na froncie czeskim, w wojnie polsko-ukraińskiej, wojnie polsko-bolszewickiej) oraz kapral Władysław Schneider^[13].

Reforma lotnictwa w 1928

Kolejna reorganizacja polskiego lotnictwa wojskowego skutkowała w 3 pułku lotniczym przemianowaniem eskadr „lotniczych” na „liniowe”. Powstały wówczas: I dywizjon liniowy w składzie 31 i 32 eskadra liniowa, II dywizjon liniowy w składzie 34 i 35 eskadra liniowa, III dywizjon myśliwski w składzie 131 i 132 eskadra myśliwska. Dwie ostatnie eskadry powstały na bazie odpowiednio 111 i 112 eskadry myśliwskiej^[10]. W tym czasie podniesiono też stan etatowy samolotów z 6 do 10 samolotów. Utworzono też stanowisko komendanta Bazy Lotniczej. Pierwszym komendantem został mjr. obs. Karol Friser^[11].

Wiosną 1929 pułk został włączony w skład 2 Grupy Aeronautycznej, a po jej likwidacji został podporządkowany dowódcy 3 Grupy Aeronautycznej, W składzie 3 Grupy Lotniczej pozostał do 1939 roku.(?)

W listopadzie 1929 roku personel latający pułku toczył między sobą walki powietrzne, które były rejestrowane dla potrzeb filmu „Gwiaździsta eskadra”. 12 listopada, w czasie walki stoczonej na wysokości około 800 metrów nad ziemią, por. pil. Eugeniusz Wyrwicki uderzył podwoziem swojej maszyny Blériot-SPAD S.61C1 o prawe górne skrzydło samolotu Potez XV pilotowanego przez por. pil. Jana Bilskiego. W wyniku kolizji skrzydło oderwało się od kadłuba, a samolot porucznika Bilskiego wpadł w korkociąg i runął na ziemię. Pilot oraz obserwator, ppor. Feliks Szczęsny Lipiński, ponieśli śmierć. Obaj lotnicy nie posiadali spadochronów. Porucznik Wyrwicki lądował przymusowo w Krzyżownikach. W trakcie lądowania Spad został rozbity, a pilot wyszedł z kraksy bez szwanku^[14].

Realizując wytyczne Głównego Inspektoratu Sił Zbrojnych, w 1929 przystąpiono do organizacji tzw. „lotnictwa bliskiego wsparcia”, czyli „towarzyszącego”. Od listopada 1934 do października 1937 w 3 pułku powstała 33, 36 i 39 eskadra towarzyszące. Utworzyły one IV dywizjon towarzyszący pod dowództwem mjr. pil. Romana Rudkowskiego. Z uwagi na szczupłość miejsca na Ławicy, organizację dywizjonu realizowano w hali balonowej na poznańskich Winiarach. Również Pułkową Szkołą Pilotażu formowano poza macierzystym lotniskiem. Z braku miejsca uruchomiono ją na polowym lotnisku w Snieciskach^[10].

W czerwcu 1930 utworzono stanowisko oficera łącznikowego do spraw szkolenia Przysposobienia Wojskowego Lotniczego^[15]. Od 10 maja 1932 dowództwo pułku dysponowało obozem szkoleniowym pilotażu silnikowego w Lublinku, przeznaczonym dla kandydatów Przysposobienia Wojskowego Lotniczego^[10]. Komendantem ośrodka był kpt. pil. Adam Kropiński^[15].

W okresie od 1 sierpnia 1933 do października 1937 funkcjonowała w pułku 133 eskadra myśliwska. Po rozformowaniu, jej personel stanowił podstawę do formowania 161 eskadry myśliwskiej w 6 pułku lotniczym we Lwowie^[10][16]. W tym czasie dobiegała końca zaplanowana rozbudowa i modernizacja lotniska Ławica. Ogółem zniwelowano około 46 ha pola wzlotów, wybudowano bloki koszarowe i mieszkalne, 6 żelbetowych hangarów oraz bloki dla działu technicznego, dywizjonów: szkolnego, liniowych i myśliwskiego, strzelnicę i stadion. Całością robót kierował kpt. obs. Stefan Korcz^[15].

W listopadzie 1934 podjęto organizację eskadry towarzyszącej, która organizacyjnie weszła w skład II dywizjonu liniowego, ale taktycznie podlegała dowódcy pułku. Wyposażenie eskadry stanowiły samoloty Lublin R-XIII. Jesienią 1937 zreorganizowano tę eskadrę w taki sposób, że sformowano z jej plutonów trzy nowe eskadry towarzyszące po dwa plutony każda. Weszły one w skład nowo utworzonego IV dywizjonu towarzyszącego dowodzonego przez mjr. pil. Romana Rudkowskiego^[15].

Rozkazem dziennym nr 179/38 z 10 sierpnia 1938 powołano Pułkową Szkołę Pilotażu. Z braku miejsca na Ławicy jednostka została zainstalowana na polowym lotnisku w Śnieciskach^[17].

Działalność pułku w 1939

Wiosną 1939 została rozformowana 35 eskadra liniowa. Jej sprzęt trafił do innych jednostek, a personel zasilił pozostałe eskadry. Rozwiązaniu uległo dowództwo II dywizjonu liniowego, a 34 eskadra liniowa weszła w skład I dywizjonu liniowego. W dniach 24–25 sierpnia nastąpiła mobilizacja eskadr, a 3 pułk lotniczy został rozwiązany. Z dniem 25 sierpnia jego zadania przejęła Baza Lotnicza nr 3 dowodzona przez mjr. pil. Witolda Rutkowskiego^[17]. Personel rozformowanej w tym samym czasie 39 eskadry towarzyszącej przesunięty został do innych mobilizowanych eskadr pułku. Eskadry: 31, 32, 34 przemianowano na „rozpoznawcze”, natomiast 33 i 36 na „obserwacyjne”. Nazwy utrzymały 131 i 132 eskadry myśliwskie^[18].

Dzień przed wybuchem II wojny światowej samoloty 3 pułku zostały przebazowane na lotnisko Lublinek i inne lotniska polowe. Pozostawiono tylko trzy samoloty myśliwskie typu PZL-11 dla osłony poznańskiego lotniska^[19].

 

 

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[26]

Odznaka zatwierdzona została w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 22, poz. 288 z 7 grudnia 1932^[35]. Odznakę o wymiarach 50x20 mm stanowią dwa stylizowane skrzydła, a w miejscu ich połączenia złota cyfra 3 w wieńcu laurowym z zielonej emalii. Trzyczęściowa oficerska wykonana jest w srebrze, na rewersie próba srebra, imiennik IK i nazwisko grawera J. KNEDLER. Na podkładce napis METAL^[36].

Dowódca pułku, rozkazem dziennym nr 286/32 z 17 grudnia 1932, ogłosił regulamin odznaki pamiątkowej, który ustalał^[37]:

• dla oficerów – odznaka mająca dwa srebrne stylizowane skrzydła, a w miejscu ich połączenia złota cyfra „3” w wieńcu laurowym z zielonej emalii
• dla podoficerów i szeregowych – ten sam kształt odznaki wykonanej z brązu, cyfra „3” posrebrzana

Pamiątkową Odznakę Pułkową nadawano corocznie w dniu święta pułkowego – 29 sierpnia.

Wersje odznaki^[38]

wykonana w białym metalu. Na rewersie litery BM oraz nazwisko grawera J. KNEDLER

dwuczęściowa, bez sygnatur na rewersie. Wykonanie: A. Słupczyński z Poznania 

dla podoficerów i szeregowych – tombak srebrzony, bita z kontrą, cyfra 3 posrebrzana. Na podkładce napis METAL

W okresie formowania pułku jego eskadry uzbrojone były w samoloty obcej produkcji. W 1922 zapoczątkowano w Wojsku Polskim unifikację pułków lotniczych w zakresie ich wyposażenia. W 3 pułku lotniczym w latach 1922–1924 eskadry wywiadowcze uzbrajano w samoloty produkcji angielskiej typu Bristol Fighter F.2B. Były to samoloty bardzo już zużyte, o małej wartości szkoleniowej. W 1925 zastąpiono je samolotami francuskimi typu Potez XV, od 1927 Potez XXVII, od 1930 Potez XXV. W 1937 na wyposażenie jednostek liniowych weszły samoloty rodzimej produkcji PZL P.23A i PZL P.23B „Karaś”^[39].

W 1925 eskadry myśliwskie pułku otrzymały samoloty produkcji niemieckiej typu Fokker D VII. Jesienią 1925 niemieckie Fokkery zaczęły być zastępowane przez francuskie Blériot-SPAD S.61. W kolejnych latach do uzbrojenia wchodziły samoloty produkcji krajowej. W pierwszym kwartale 1931 pojawiły się polskie samoloty myśliwskie PWS-10, a następnie kolejne maszyny: PZL P.7a, a pod koniec 1936 PZL P.11a, od 1938 roku PZL P.11c^[39].

Eskadry towarzyszące otrzymały polskie samoloty Lublin R-XIIIC, potem wymienione na Lublin R-XIIID, a w czerwcu 1939 na RWD-14 „Czapla”^[39].

Znaki na samolotach pułku w latach 1927–1932;

Regulaminowe tło pod godło eskadr 3 pułku lotniczego obowiązujące od 1932 i godła „zwierzęce” eskadr^[40]

Umieszczane pod skrzydłem litery identyfikacyjne 3 pułku lotniczego^[22][41]  lub  

Przez cały czas istnienia pułku lotnicy pułku brali w zawodach rangi międzynarodowej, krajowej i międzypułkowej. Odnosili przy tym znaczące sukcesy^[10]. W 1923 w zawodach zorganizowanych pod patronatem Związku Lotników Polskich zwycięstwo w konkurencji „lądowanie ze stojącym śmigłem z wysokości 1000 m” odniósł kpt. pil. Mieczysława Szczudłowski. W tym też roku por. pil. Stanisław Pawluć zdobył drugie miejsce w locie okrężnym na trasie Warszawa – Lwów – Kraków – Poznań – Warszawa. W zorganizowanym przez Aeroklub Francuski zlocie gwiaździstym na trasie Warszawa – lotnisko Le Bourget najszybszym spośród polskich pilotów okazał się mjr. pil. Edward Lewandowski^[42]. W 1928, w konkursie awionetek w Warszawie, por. pil. Tadeusz Grzmilas zajął drugie miejsce. Drugie miejsce w zawodach „Malej Ententy” zajęła też reprezentacja pułku prowadzona przez kpt. pil. Stefana Pawlikowskiego. W 1931 pierwsze miejsce w zawodach eskadr liniowych 3 Grupy Aeronautycznej zajęła załoga 31 eskadry liniowej w składzie ppor. obs. Mieczysław Jaszewicz i plut. pil. Edward Kuszyński^[42]. We wrześniu 1931 dowództwo pułku urządziło zawody międzyeskadrowe dla oceny przygotowania samolotów do startu alarmowego, sprawności obsługi przy wymianie elementów silnika i budowy polowego hangaru. W zaciętej rywalizacji pierwsze miejsce zajęły brygady obsługi 32 eskadry liniowej uzyskując 905 punktów. Drugie miejsce przypadło personelowi 35 eskadry – 842 punkty, a trzecie – 34 eskadrze z 812 punktami^[43]. w 1938 zwycięstwo w corocznych mistrzostwach lotnictwa myśliwskiego w Grudziądzu odniósł kpr. pil. Kazimierz Mazur^[42].

• Pomnik lotników pod Stęszewem

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Księga pamiątkowa 3-go Pułku Lotniczego 1918-1928. Sergiusz Abżółtowski (red.). Poznań: Nakładem 3-go Pułku Lotniczego, 1928.
• Andrzej Glass (kons.): Historia lotnictwa w Polsce. Warszawa: Carta Blanca, 2011. ISBN 978-83-7705-047-7.
• Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
• Tomasz Kowalski: Godło i barwa w lotnictwie polskim 1918–1939. Toruń: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1981. ISBN 978-83-206-0149-7.
• Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
• Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Kazimierz Sławiński: Lotnisko toruńskie 1920-1945. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1983, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0378-1.