Żnińska Kolej Powiatowa

Zbudowana w 1894, pierwotnie wiodła ze Żnina w 3 kierunkach, do miejscowości:

• Ośno przez Rydlewo, Wenecję, Biskupin, Grochowiska Księże, Rogowo i Rzym (dł. 31,8 km).
  • odcinek Żnin-Rogowo o długości 19,1 km otwarto 1 lipca 1894^[1]
  • odcinek Rogowo-Ośno o długości 12,7 km uruchomiono 9 czerwca 1895^[1]
• Ostrówce przez Rydlewo i Balczewo (dł. 11,2 km)
  • odcinek Żnin-Rydlewo o długości 2,2 km otwarto 1 lipca 1894^[1]
  • odcinek Rydlewo-Ostrówce o długości 9,0 km uruchomiono 7 czerwca 1908^[2]
• Obiecanowo przez Bożejewiczki i Uścikowo (dł. 16 km, otwarcie 18 października 1911)^[3]

Zaletą stosowania toru o szerokości 600 mm były niskie koszty budowy i eksploatacji oraz łatwość budowy w trudnych warunkach terenowych, takich jakie stwarza pagórkowaty teren Pałuk. W 1930 linię do Obiecanowa wydłużono o 2 km odcinek, łączący tę miejscowość i pobliskie Żużoły^[3]. W 1938 zawieszono kursowanie pociągów pasażerskich na trasie Rydlewo-Ostrówce. Po kilku latach przewozy pasażerskie wznowiono (1943)^[2].

W czasach PRL, jak większość linii kolei wąskotorowych, tak i ta powoli była zamykana przez PKP. W 1962 kursy osobowe kolejki całkowicie zlikwidowano^[4]. Dziesięć lat później (1972) rozebrano dwa odcinki Kolei Żnińskiej: 5,7 km Sarbinowo-Ośno^[1] i 2 km Obiecanowo-Żużoły^[3]. W 1978 całkowicie zdemontowano 9 km odcinek łączący Rydlewo i Ostrówce^[2]. W 2014 przywrócono do eksploatacji około 1 kilometra linii Żnin-Obiecanowo na odcinku Żnin Wąsk-Park Miejski. W 2015 roku na tym odcinku odbyła się Żnińska Parada Parowozów^[5].

Otwarcie w 1972 Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji skłoniło jednak PKP do uruchomienia linii turystycznej na trasie Żnin-Wenecja-Biskupin-Gąsawa (na odcinku Żnin Wąskotorowy – Biskupin Odcinek linii kolejowej Żnin Wąskotorowy – Ośno Wąskotorowe i odcinku Biskupin Odcinek – Gąsawa linii kolejowej Biskupin Odcinek – Grochowiska Szlacheckie), która nosiła wówczas nazwę Żnińska Kolej Dojazdowa. W 1993 roku przewiozła 89 943 osoby, w 1994: 114 817, w 1995: 125 557^[6]. W 2002 władze powiatu wspólnie z gminą Gąsawa przejęły 12-kilometrową linię wąskotorową Żnin–Gąsawa^[7]. Jej nazwa została zmieniona na Żnińska Kolej Powiatowa i pod taką nazwą kolejka funkcjonuje nadal, na tej samej trasie. W roku 2000 kolej przewiozła 81 tysięcy osób, w 2001 – 71 tysięcy, a w 2002 – 93 tysiące^[7].

Od 12 czerwca 2009 większościowym udziałowcem Żnińskiej Kolei Dojazdowej Sp. z o.o. jest NFI Magna Polonia. Fundusz objął 62,07% udziałów firmy. Jest to pierwsza sprywatyzowana kolej wąskotorowa w Polsce.

Ponieważ dotychczasowa forma organizacyjno-prawna działania spółki okazała się nieefektywna (pojawiło się niebezpieczeństwo likwidacji przewozów), 24 stycznia 2014 w Żninie podpisano porozumienie na rzecz zapewnienia dalszego funkcjonowania ŻKP, którego sygnatariuszami zostały Urząd Marszałkowski w Toruniu oraz pozostałe samorządy będące współudziałowcami spółki. W myśl tego dokumentu działalność Żnińskiej Kolei Powiatowej odbywać się ma w ramach funkcjonowania Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji (oddziału Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie^[8]), któremu spółka wydzierżawi tabor oraz elementy infrastruktury kolejowej. W kolejnej fazie planowane jest zbycie części majątku spółki na rzecz muzeum. Jednocześnie Urząd Marszałkowski w Toruniu oraz pozostałe samorządy będą wspierać finansowo gminę Żnin jako organ prowadzący muzeum, w ramach którego Żnińska Kolej Powiatowa będzie funkcjonować^[9].

W roku 2016 odbywał się ruch sezonowy (30 kwietnia do 31 sierpnia oraz we wrześniu podczas Festynu Archeologicznego w Biskupinie). Istnieje również możliwość wykupienia przewozu od września do kwietnia^[10]. Według stanu na 2016 rok, kolej dysponowała dwoma czynnymi parowozami: Px38-805 i Ty 3471 (Las) (prywatny)^[11], który jednak rok później został sprzedany na kolejkę w Belgii^[12].

Uchwałą z dnia 30 kwietnia 2020 Rada Gminy podjęła decyzję o zmianie nazwy z Żnińska Kolej Powiatowa na Żnińska Kolej Wąskotorowa^[13].

W posiadaniu Żnińskiej Kolei Wąskotorowej jest jedyny zbudowany czynny egzemplarz parowozu Px38, nazywany "Leon". Lokomotywa ta jest wykorzystywana na trasie kolejki podczas Festiwalu Archeologicznego w Biskupinie lub może też zostać wynajęta za dopłatą, do kursu na zamówienie. Według stanu na 2023 rok, parowóz był niesprawny^[14][15].

Kolejka stanowi ważny element na pałuckim odcinku Szlaku Piastowskiego.

Przy stacji Wenecja Muzeum znajduje się Muzeum Kolei Wąskotorowej; przy stacji w Biskupin Wykopaliska znajduje się stanowisko archeologiczne.

W 2016 roku kolej przewiozła rekordowe w ostatnich latach 113,2 tys. pasażerów, a w poprzedzających latach przewozy oscylowały wokół 80 tysięcy^[14]. W latach 2017–23 Żnińska Kolej Wąskotorowa przewoziła systematycznie między 90 a 97 tys. pasażerów rocznie (poza spadkiem w okresie pandemii) i była pod tym względem na ogół na czwartym miejscu w Polsce (zbliżone przewozy w ostatnim okresie miała Żuławska Kolej Dojazdowa)^[14][15].

• Stowarzyszenie Miłośników Kolei w Żninie
• Strona internetowa Żnińskiej Kolei Powiatowej
• Żnińska kolejka cukrownicza. woznyj.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].