Siergiej Zubatow

Siergiej Wasiljewicz Zubatow (ur. 1864 w Moskwie, zm. 15 marca 1917 tamże) – rosyjski oficer żandarmerii, pułkownik^[1]. Twórca legalnych i kontrolowanych przez policję stowarzyszeń robotniczych, które miały odciągnąć rosyjskich robotników od organizacji rewolucyjnych i zapewnić ich lojalność wobec władzy carskiej. Jego inicjatywę polegającą na ich tworzeniu nazwano zubatowszczyzną^[2] lub polityką socjalizmu policyjnego^[1].

Jako uczeń gimnazjum sympatyzował z ideami rewolucyjnymi^[3]. W 1882 r. został usunięty ze szkoły na życzenie własnego ojca, który chciał w ten sposób oderwać go od towarzystwa radykalnej młodzieży^[4]. Zgodził się następnie został informatorem Ochrany^[3]. W 1886 r.^[3] lub w 1888 r. zaczął pracować dla Ochrany już jako etatowy funkcjonariusz^[4]. Okazał się jednym z najbardziej kreatywnych, inteligentnych i skutecznych funkcjonariuszy^[3]. W 1889 r. został zastępcą dowódcy moskiewskiego oddziału Ochrany, zaś w 1896 r. - jego dowódcą^[4].

W 1898 r. przygotował dla moskiewskiego oberpolicmajstra Dmitrija Triepowa memorandum na temat ruchu robotniczego, w którym sugerował, że policja powinna powstrzymać szerzenie się idei socjalistycznych wśród pracowników, tworząc legalne stowarzyszenia robotnicze^[3]. Sugerował, że car powinien stać się rozjemcą w konfliktach pracowników z pracodawcami, a rosyjska monarchia z czasem stać się monarchią o charakterze prospołecznym^[3]. Triepow przyjął koncepcję Zubatowa z życzliwym zainteresowaniem, podobnie jak generał-gubernator moskiewski wielki książę Sergiusz Aleksandrowicz. Pozwoliło to Zubatowowi zdobyć akceptację cara dla swoich inicjatyw^[3]. Od 1901 r. Zubatow organizował dla moskiewskich robotników wykłady popularnonaukowe, do prowadzenia których zapraszano liberalnie nastawionych profesorów^[3]. Również w 1901 r. Zubatow utworzył w Moskwie pierwsze kontrolowane przez policję towarzystwo wzajemnej pomocy dla robotników fabrycznych^[4]. Jeszcze w tym samym roku trzy związki pracownicze utworzone w ten sposób wysunęły postulaty ekonomiczne pod adresem pracodawców, zaś policja wymusiła ich spełnienie^[3]. Podobne organizacje powstały następnie w Odessie, Mińsku, Petersburgu, Wilnie i innych miastach Rosji^[4][3].

W 1902 r. Zubatow został naczelnikiem wydziału specjalnego Departamentu Policji^[4]. Planował tworzyć kolejne organizacje robotnicze, ale rząd przestał popierać jego działalność^[5]. Część pracodawców wezwała ministerstwo spraw wewnętrznych, by zaprzestało organizowania robotników. Niektórzy obawiali się, że za sprawą legalnych stowarzyszeń robotnicy zaczną interesować się polityką^[3]. Jeszcze w lutym 1902 r. związki powstałe pod patronatem Zubatowa zorganizowały w Petersburgu 50-tysięczny przemarsz pod pomnik Aleksandra II w celu uczczenia rocznicy wyzwolenia chłopów. Jednak w lipcu 1903 r. kontrolowana przez policję organizacja prawdopodobnie doprowadziła do wybuchu strajku generalnego w Odessie, co oburzyło władze^[3]. Zubatow został zdymisjonowany ze wszystkich stanowisk i zmuszony do wyjazdu do Włodzimierza^[4]. W 1904 r. przyznano mu emeryturę za wcześniejszą pracę, ale nie przyjęto ponownie do służby^[4]. Ostatnią organizacją robotniczą, stworzoną według jego koncepcji, choć już bez jego udziału, stało się Stowarzyszenie Rosyjskich Robotników Fabrycznych Miasta Petersburga, na czele którego stanął prawosławny duchowny Gieorgij Gapon^[5].

Od 1910 r. żył w Moskwie^[6]. Popełnił samobójstwo w dniu upadku caratu w Rosji^[4].

• A. Asher, The Revolution of 1905. Russia in Disarray, Stanford University Press, Stanford 1988, ISBN 978-0-8047-2327-5.