Przytulia wonna

Przytulia wonna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	goryczkowce
Rodzina	marzanowate
Rodzaj	przytulia
Gatunek	przytulia wonna
	Nazwa systematyczna
	Galium odoratum (L.) Scop.; Fl. carniol. ed. 2, 1:105. 1771
Synonimy
	Asperula odorata L.;
	Asperula odorata L.;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Przytulia wonna (Galium odoratum), marzanka wonna (Asperula odorata) – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny marzanowatych. Występuje w Europie i Azji, na obszarach o klimacie suboceanicznym^[3]. Rozprzestrzenia się także w innych rejonach świata o klimacie umiarkowanym^[3]. W Polsce jest dość pospolita na całym niżu.

Inne nazwy zwyczajowe: majownik, barwica wonna^[4].

Morfologia

Pokrój: Delikatna roślina o wysokości do 30 cm, wytwarzająca liczne pędy pachnące sianem (zapach kumaryny). Często tworzy zwarte łany.
Łodyga: Podnosząca się, wątła, naga, czterokanciasta.
Liście: Wyrastają w okółkach, po 6-9. Są siedzące z przylistkami, ciemnozielone, lancetowatego kształtu, z szorstkimi brzegami. Liście na środku łodygi są zwykle największe.
Kwiaty: Na szczycie łodyg w baldachogronach wyrastają nieliczne, drobne kwiaty na krótkich szypułkach. Kwiatostany są z podsadkami, lub bez. Kielich kwiatowy niepozorny, korona o średnicy 4-6 mm z 4 białymi płatkami, jeden słupek, 4 pręciki.
Owoc: Kulista rozłupnia z gęstymi, haczykowatymi szczecinkami^[5]. Po dojrzeniu rozpada się na dwie rozłupki.
Kłącze: Cienkie, pełzające.

Biologia i ekologia

Bylina, geofit i hemikryptofit^[5]. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Jest owadopylna, zabezpieczeniem przed samozapyleniem jest przedprątność, jednak jeśli z jakichś powodów, np. długotrwałej złej pogody nie doszło do zapylenia krzyżowego, i tak powstają nasiona, łatwo bowiem dochodzi do samozapylenia, gdyż wyższe pręciki po dojrzeniu opadają swoimi pylnikami na znamię słupka. Nasiona roznoszone są przez zwierzęta i ludzi (zoochoria), przyczepiając się haczykami do ubrań i sierści. Rośnie w cienistych lasach liściastych, szczególnie bukowych. Wymaga gleb próchnicznych, dla których jest rośliną wskaźnikową. Jest rośliną cieniolubną, gatunkiem charakterystycznym dla rzędu (O.) Fagetalia^[6]. Liczba chromosomów: 2n = 44^[5].

Roślina trująca: Ze względu na zawartość kumaryny, do celów leczniczych, kosmetycznych i spożywczych (p. niżej „Zastosowanie”) musi być stosowana z umiarem. Większe dawki mogą spowodować ból głowy i nudności.

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta była w Polsce częściową ochroną gatunkową od 1957 roku na podstawie rozporządzeń wydawanych kolejno w latach: 1957^[7], 1983^[8], 1995^[9], 2001^[10], 2004^[11] i 2012^[12]. Od 2014 roku nie podlega ochronie^[13].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski: ziele Herba Asperulae zawiera kumarynę, garbniki, związki goryczowe, duże ilości polifenolokwasów, nieznaczne ilości flawonoidów (rutyna, kwercetyna).
Działanie: przeciwbakteryjnie, rozkurczające, uspokajające. Napar z ziela zmniejsza napięcie ścian naczyń krwionośnych oraz mięśni gładkich układu pokarmowego i moczowego. Używany jest w zaburzeniach krążenia, żylakach (w tym hemoroidach), skurczach jelit i dróg moczowych. Pomaga także przy kamicy i dolegliwościach wątroby.
Zbiór i suszenie: zbiera się przed kwitnieniem rośliny, przy ładnej pogodzie, suszy w miejscach przewiewnych i zacienionych. Podczas suszenia wydziela intensywną woń siana, po wysuszeniu czernieje.

Roślina kosmetyczna

Napar można pić w celu lekkiego przyciemnienia jasnej, bladej skóry. w tym samym celu ów napar można stosować jako kąpiel. Kumaryna stosowana jest jako substancja zapachowa w perfumach^[14].

Sztuka kulinarna

Uwaga: zobacz ostrzeżenia w sekcji #Biologia i ekologia.

Kwiaty są jadalne, charakteryzują się słodkim, orzechowym, waniliowym aromatem^[15]. Wykorzystuje się je m.in. do garnirowania potraw^[16]. Zbierane przed zakwitnięciem są ważnym składnikiem napoju majowego Maitrank wywarzanego w Arlon^[17].
Suszone liście przypominają zapachem świeżo skoszone siano^[15]. Sporządza się z nich syropy, galaretki, ziołowe herbatki, aromatyzuje też się nimi kremy, napoje alkoholowe (np. niemiecki napój majowy Maibowle/Waldmeisterbowle^[18]), octy i herbatę^[16]^[18]. Powodują ścinanie się mleka, dzięki czemu mogą być wykorzystywane do produkcji serów^[16]. Od 1974 w Niemczech stosowanie przytulii wonnej (niem. Waldmeister) w produktach kierowanych do dzieci jest nielegalne^[18]. Obecne na tamtejszym rynku słodkie wyroby „przytuliowe” takie jak galaretki, lody, napoje gazowane itp. są sztucznie barwione na zielono i zawierają niewielkie ilości tej rośliny lub nie zawierają jej wcale^[18].
Świeże lub gotowane liście dodaje się do sałatek owocowych^[18].

Gospodarstwo domowe

Suszone liście znajdują zastosowanie jako składnik kompozycji zapachowych z suszonych roślin – w wytwarzaniu saszetek zapachowych oraz w sztuce potpourri^[15]. Suszona przytulia wonna wykorzystywana była też dawniej do neutralizacji brzydkich zapachów w domu (rozsypywano ją na podłodze) oraz jako środek odstraszający insekty^[16]^[18]. Podobnie jak przytulią właściwą (Galium verum), wypełniano nią poduszki i materace, co mogło być powodem kojarzenia jej z atrybutami takimi jak czystość i płodność^[18]. Przypisywano jej właściwości nasenne i uspokajające^[18].

Inne

Suszone liście wykorzystywane są również do aromatyzowania tytoniu.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-05-27] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-11-11].
↑ Asperula odorata. W: Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. II. Warszawa: nakładem autora (Druk Rubieszewskiego i Wrotnowskiego), 1898, s. 92.
↑ ^a ^b ^c Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 366. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych. Warszawa. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
↑ Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
↑ Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214 – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin
↑ Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów
↑ Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)
↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
↑ Bohumír. Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 114. ISBN 83-09-00765-5.
↑ ^a ^b ^c Galium odoratum (Sweet Scented Bed Straw, Sweet Woodruff). [w:] North Carolina Extension Gardener Plant Toolbox [on-line]. NC State University, N.C. A&T State University. [dostęp 2024-12-12]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Sweet Woodruff - Galium odoratum. [w:] Plant Identification Guide [on-line]. The Foraging Course Company. [dostęp 2024-12-13]. (ang.).
↑ Maitrank. [w:] TasteAtlas [on-line]. AtlasMedia Ltd. (EU). [dostęp 2024-12-13]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h From sweet dreams to sickly sweets: the changing faces of sweet woodruff. [w:] Foraging articles and news [on-line]. The Foraging Course Company. [dostęp 2024-12-13]. (ang.).

Bibliografia

Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
Bolesław Broda, Jakub Mowszowicz. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych Wyd. PZWL, 1985. ISBN 83-200-0070X.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-05-27] (ang.).

[grin-3] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-11-11].

[4] Asperula odorata. W: Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. II. Warszawa: nakładem autora (Druk Rubieszewskiego i Wrotnowskiego), 1898, s. 92.

[rutkowski-5] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 366. ISBN 83-01-14342-8.

[6] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych. Warszawa. ISBN 83-01-14439-4.

[rozp1957-7] Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin

[rozp1983-8] Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin

[rozp1995-9] Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214 – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin

[rozp2001-10] Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów

[rozp2004-11] Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną

[12] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)

[rozp2014-13] Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin

[14] Bohumír. Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 114. ISBN 83-09-00765-5.

[NCToolbox-15] Galium odoratum (Sweet Scented Bed Straw, Sweet Woodruff). [w:] North Carolina Extension Gardener Plant Toolbox [on-line]. NC State University, N.C. A&T State University. [dostęp 2024-12-12]. (ang.).

[foraging-guide-16] Sweet Woodruff - Galium odoratum. [w:] Plant Identification Guide [on-line]. The Foraging Course Company. [dostęp 2024-12-13]. (ang.).

[taste-17] Maitrank. [w:] TasteAtlas [on-line]. AtlasMedia Ltd. (EU). [dostęp 2024-12-13]. (ang.).

[foraging-folklore-18] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h From sweet dreams to sickly sweets: the changing faces of sweet woodruff. [w:] Foraging articles and news [on-line]. The Foraging Course Company. [dostęp 2024-12-13]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]