Orgelbewegung

J.S. Bach: Któż jedno Bogu miłemu zwoli panować (BWV 642)

Preludium chorałowe – jeden z motywów przewodnich ruchu Orgelbewegung

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Orgelbewegung (pol. „ruch organowy” ang. Organ Reform Movement lub Organ Revival Movement) – zapoczątkowany w Niemczech, na początku XX wieku trend w budownictwie organów piszczałkowych, którego ogólnym postulatem był powrót do barokowej specyfikacji instrumentu z wieku XVII. Najbardziej znaczący był w Niemczech i w Stanach Zjednoczonych od lat 30. do 70.; zaczął słabnąć w latach 80.

Głównym popularyzatorem nurtu w Niemczech był muzykolog i organmistrz Albert Schweitzer – orędownik sztuki organmistrzowskiej mistrza Gottfrieda Silbermanna i budownictwa nakierowanego na wykonawstwo polifonii barokowej J.S. Bacha^[1]. W USA trend promowany był głównie przez organistę E. Powera Biggsa za pomocą nagrań i audycji radiowych. Ruch ostatecznie wyszedł poza „neobarokowe” kopiowanie starych instrumentów, i wytworzył nową filozofię budowy organów, określaną przez niektórych komentatorów jako „bardziej neo niż barokową”^[2][3][4].

Na początku XX wieku wzrastać zaczęło zainteresowanie muzyką organową poprzednich epok, co doprowadziło w Niemczech do powstania Orgelbewegung – ruchu zmierzającego do przywrócenia muzyki i budownictwa organowego z czasów baroku. Datą przełomową jest rok 1926, kiedy we Fryburgu odbył się zjazd Tagung für Deutsche Orgelkunst („Kongres niemieckiej sztuki organowej”), i postulaty powrotu do tradycji barokowej i ochrony zabytkowych organów wprowadziła tzw. grupa Ugrino^[5][6]. Działalność zwolenników nowego trendu skierowana była przeciwko gwałtownie rozwijającej się masowej produkcji instrumentów, związanej z drugą rewolucją przemysłową i powstałymi w XIX możliwościami wytwarzania organów w sposób fabryczny. Nastąpił stopniowy odwrót od rozwiązań technicznych opartych na podzespołach pneumatycznych i elektropneumatycznych^[7].

Orgelbewegung postulował odrzucenie – nadmiarowych wg jego promotorów – muzyki i budownictwa poprzedniej epoki na rzecz repertuaru i instrumentów barokowych, zwłaszcza północnoniemieckich, budowanych przez Arpa Schnitgera. Objawiało się to narzuceniem charakterystycznej i istotnej dla twórców dyspozycji (specyfikacji rozkładu podziału piszczałek na głosy) nazwanej Werkprinzip – „zasadą równowagi pomiędzy rejestrami”^[2].

Organmistrzowie dążyli do uzyskania swoistej piszczałkom barokowym artykulacji przejawiającej się ulotnym, krótkotrwałym świstem poprzedzającym każdy dźwięk. Efekt ten uzyskiwano przez unikanie technik konstrukcyjnych (m.in. karbowania krawędzi), które pozwoliły wyeliminować go w organach konstruowanych w epoce klasycyzmu i romantyzmu, kiedy od instrumentu wymagano gładkiego, czystego dźwięku. Obniżono również ciśnienie powietrza. Unikano wzorzystych prospektów i zrezygnowano ze stosowania szaf ekspresyjnych^[3][7].

W Europie Orgelbewegung podkreślał znaczenie traktury mechanicznej; w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie nie przykładano do tego większej wagi i wiele instrumentów zbudowanych w duchu trendu posiada trakturę elektropneumatyczną lub elektroniczną^[2]. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy były znaczne różnice architektoniczne i akustyczne w budownictwie, które mają bezpośredni wpływ na konstrukcję organów^[8][9]. Do Polski trend dotarł – w łagodniejszej już formie – w latach siedemdziesiątych, i rozpowszechnił się dzięki publikacjom i wystąpieniom ks. dr Wacława Gieburowskiego oraz ks. dr Ireneusza Pawlaka^[5]. Do pierwszych organów zbudowanych w duchu Orgelbewegung, z mechaniczną trakturą, zalicza się instrumenty Kazimierza Sajdowskiego w kościele św. Mikołaja Biskupa w Łomnej i w kościele Matki Bożej Królowej Polski w Warszawie, oraz organy zbudowane przez firmę Zdzisława Mollina w kościele św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Jaktorowie^[7].

Niektórzy z czołowych budowniczych instrumentów Orgelbewegung:^[2]

• (w Europie) Rudolf von Beckerath, Dirk Andries Flentrop, Frobenius Orgelbyggeri, Marcussen & Søn;
• (w Ameryce północnej) G. Donald Harrison, Holtkamp Organ Company, Lawrence Phelps, C. B. Fisk, Schlicker Organ Company^[9], Wicks Organ Company.

Krytycy ruchu zarzucali jego promotorom zbytnią pryncypialność i przedkładanie zasad konstrukcji nad ich funkcję użytkową^[10], co prowadziło do niszczenia instrumentów symfonicznych i romantycznych^[7][11]. Wiele reformowanych instrumentów przetrwało do dziś, a niektóre zmiany zostały wycofane i przywrócono w nich oryginalną dyspozycję. Przykładami takich są organy w sali koncertowej ratusza w Auckland^[12], w kaplicy Uniwersytetu Princeton^[13] oraz w Kaplicy Rockefellera na terenie kampusu Uniwersytetu Chicagowskiego^[11].