Jerzy Szaniawski

Jerzy Szaniawski

Jerzy Szaniawski w Zegrzynku (1950)
Data i miejsce urodzenia	10 lutego 1886 Zegrzynek
Data i miejsce śmierci	16 marca 1970 Warszawa
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura
Ważne dzieła
Adwokat i róże Dwa teatry Profesor Tutka i inne opowiadania Profesor Tutka: Nowe opowiadania Żeglarz
Odznaczenia
Nagrody
Państwowa Nagroda Literacka (1930), Nagroda Literacka m. Warszawy (1958), Nagroda Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie (1959), Nagroda Młodych im. Włodzimierza Pietrzaka (1962)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Jerzy Szaniawski (ur. 10 lutego 1886 w Zegrzynku, zm. 16 marca 1970 w Warszawie) – polski dramaturg, felietonista i pisarz, członek Polskiej Akademii Literatury. Sławę przyniosła mu m.in. seria opowiadań o profesorze Tutce.

Urodził się 10 lutego 1886 roku w Zegrzynku nad Narwią, w rodzinie ziemiańskiej o inteligenckich korzeniach. Ojciec, Zygmunt Szaniawski, pisywał do „Przeglądu Tygodniowego”; matka, Wanda z d. Wysłouch (1851–1932). Obaj dziadkowie Jerzego, Ludwik Wysłouch oraz Julian Szaniawski, byli powstańcami styczniowymi. W domu Szaniawskich bywali m.in. Maria Konopnicka, Klemens Junosza, Konrad Prószyński i Bolesław Wysłouch^[1].

Po ukończeniu warszawskiego gimnazjum Szaniawski zaczął studia przyrodnicze, wyjechał też do Lozanny, by uczyć się w Instytucie Rolniczym. Później wrócił do rodzinnego majątku; unikał kontaktu z ludźmi, był niechętny artystycznej śmietance Warszawy^[1][2].

Debiutował w 1912 roku na łamach „Kuriera Warszawskiego”. Pięć lat później jego sztuka Murzyn została wystawiona na deskach Teatru Polskiego. Po sukcesie przedstawienia z Ireną Solską w roli głównej Szaniawski stał się wziętym dramatopisarzem. W latach 20. napisał m.in. Papierowego kochanka, Lekkoducha, Ptaka; jego dramaty wystawiał m.in. teatr Reduta Juliusza Osterwy. W 1924 roku Szaniawski napisał swą jedyną powieść – Miłość i rzeczy poważne^[1].

Lata 30. przyniosły Szaniawskiemu uznanie środowiska, szacunek m.in. Boya-Żeleńskiego oraz liczne nagrody literackie (które umożliwiły mu wybranie w 1933 roku do Polskiej Akademii Literatury). W jego dramatach grali Kazimierz Junosza-Stępowski i Mieczysław Frenkiel, wystawiano je także w teatrze radiowym, służyły także jako scenariusze spektakli telewizyjnych^[1][3].

Po wybuchu wojny Szaniawski przeniósł się z Zegrzynka do Warszawy, gdzie działał w ruchu oporu. W 1944 roku został aresztowany, po uwolnieniu wyjechał do Krakowa, gdzie opublikował Dwa teatry. Współpracował z prasą codzienną, pisząc cykl miniatur o profesorze Tutce. Odmówił jednak tworzenia w stylu realizmu socjalistycznego, skutkiem czego, począwszy od szczecińskiego zjazdu Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 roku (na którym oficjalnie zadekretowano socrealizm i rozprawiono się z szeregiem twórców m.in. Szaniawskim i Zawieyskim) do 1955 roku, nie mógł wystawiać ani wydawać swojej twórczości. Wyjątkiem był „Przekrój”, któremu do 1952 pozwolono na drukowanie cyklu o profesorze Tutce^[1].

W 1950 Szaniawski ponownie zamieszkał w Zegrzynku, starając się zadbać o opuszczony dotąd dworek rodzinny^[4]. Atrakcyjna ziemia nad Narwią miała być w zainteresowaniu lokalnego PGR-u oraz PTTK i w związku z tym Szaniawski miał być nękany dodatkowymi podatkami i napaściami, a ziemia stopniowo podzielona^[5].

W początku odwilży 1 marca 1955 Związek Literatów Polskich zorganizował mu huczny jubileusz, po którym zaczął znowu wydawać i wystawiać. Krótkie sukcesy kolejnych dramatów – m.in. Łuczniczki i Dziewięciu lat – nie zmieniły jednak faktu, że Szaniawski najlepszy okres twórczy miał już za sobą. Okres ten zamknęła, na początku lat sześćdziesiątych, śmierć Wandy Natolskiej, oddanej mu gospodyni i lokatorki w dworku, bez której nie dałby sobie rady z niechętnym mu otoczeniem – w tym z sąsiadami, lokalnymi władzami i Instytutem Ziemniaka, a także z coraz większym naporem cywilizacyjnym na spokojne i dzikie dotąd tereny, po zbudowaniu zapory w Dębem i powstaniu Zalewu Zegrzyńskiego^[6].

Miał kilka partnerek w tym Wandę Leśmian, córkę Bolesława Leśmiana, która jednak nie zamieszkała z nim na stałe oraz Wandę Natolską, która mieszkała z nim stosunkowo długo i pomagała w domu^[2]. Ożenił się jednak dopiero w listopadzie 1961 roku, w wieku 76 lat, z młodszą o dwie dekady malarką Wandą Anitą Szatkowską^[1][2].

W latach 1966–68, na podstawie opowiadań Szaniawskiego, powstał dwuczęściowy serial „Klub profesora Tutki” w reżyserii Andrzeja Kondratiuka^[7].

W 1969 roku Jerzy Szaniawski trafił do szpitala z udarem mózgu, ale został wypisany na życzenie żony. Żona postanowiła leczyć go kontrowersyjnymi metodami w wynajętym pokoju w Warszawie^[2]. Zmarł 16 marca 1970 roku w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A32-2-13)^[8].

We wrześniu 1977 roku spłonął doszczętnie dworek w Zegrzynku, zamieszkiwany przez wdowę. Okoliczności pożaru pozostają niejasne. Według jednych relacji pożar wywołało dwóch włamywaczy, według innych Szatkowska sama ich zaprosiła i podpaliła dwór^[9][5][2]. Spłonęła także cała spuścizna po Szaniawskim, w tym liczne niepublikowane utwory. Wspominał, że napisał 77 dramatów, a wydrukowano około 30^[6].

W 1975 roku powstał film Bielszy niż śnieg w reżyserii Wojciecha Marczewskiego, który miał nawiązywać do ostatnich lat życia Szaniawskiego, który miał być ubezwłasnowolniony przez żonę^[10]. Relacjom z żoną poświęcona jest monodram autorstwa Remigiusza Grzeli „Uwaga – złe psy!” z marca 2006 roku. Według tej relacji chora psychicznie żona znęcała się nad pisarzem i miała leczyć chorego pisarza domowymi metodami^[11][12]. Podobny, choć bardziej zniuansowany, obraz tego związku i ostatnich lat był w filmie dokumentalnym z 2007 roku, napisanym i wyreżyserowany przez Antoniego Nykowskiego^[5]. O prywatnym życiu Szaniawskiego traktuje również książka Krystyny Kolińskiej Szaniawski. Zawsze tajemniczy z 2009 roku, która częściowo dementuje plotki twierdząc, że izolował się na własne życzenie, choć częściowo potwierdza historię o niezrównoważonej żonie, która po pożarze dworku miała trafić do Szpitala Tworkowskiego^[13][14][2].

• Murzyn (1917)
• Papierowy kochanek (1920)
• Ewa (1921)
• Lekkoduch (1923)
• Ptak (1923)
• Żeglarz (1925)
• Adwokat i róże (1929)
• Fortepian (1932)
• Most (1933)
• Dwa teatry (1946)
• Kowal, pieniądze i gwiazdy (1948)
• Chłopiec latający (1949)
• Łuczniczka (1959)
• Dziewięć lat (1960)

• Zegarek (1935)
• W lesie (1937)
• Służbista (1938)
• Srebrne lichtarze (1938)
• Dziewczyna z lasu (1939)

• Miłość i rzeczy poważne (1924) – powieść
• Łgarze pod Złotą Kotwicą (1928) – zbiór debiutanckich opowiadań publikowanych w prasie od 1912
• Profesor Tutka i inne opowiadania (1954)
• Juliusz Osterwa (1956) – z J. Hennelową
• W pobliżu teatru (1956) – wspomnienia
• Dramaty zebrane (1958)
• Profesor Tutka: Nowe opowiadania (1962)

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (10 lutego 1955)^[15]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1934)^[16]
• Złoty Krzyż Zasługi (15 czerwca 1946)^[17]

• 24 listopada 1975 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Żoliborz zostało nadanie imię Jerzego Szaniawskiego^[18].
• W 1977 roku imię Jerzego Szaniawskiego nadano rezerwatowi leśnemu znajdującemu się w pobliżu dawnego dworku w Zegrzynku.
• W 1980 r. Teatr Dramatyczny w Płocku otrzymał imię Jerzego Szaniawskiego.
• Imię Szaniawskiego nosi także Teatr Dramatyczny w Wałbrzychu.

• Monika Mokrzycka-Pokora: Jerzy Szaniawski. 2003-01. [dostęp 2024-11-16]. (pol.).

• Jerzy Szaniawski we wspomnieniach Tadeusza Łomnickiego