Traduccion

La traduccion es un besonh uman probablament universau dempuei l'establiment de relacions entre comunautats parlant de lengas diferentas. Pasmens, d'un biais generau, dins lo corrent de l'istòria, aquelei besonhs son venguts mai e mai importants en causa de l'estructuracion creissenta deis institucions (Estats, religions, etc.) e de la multiplicacion dei contactes entre pòbles diferents. La mondializacion progressiva dei cambis comerciaus e l'aparicion d'una diplomacia multilaterala susceptibla de metre en relacion de desenaus de país an donat a la traduccion una importància sensa precedents^[1].

Lei problemas de la traduccion son ansin conoissuts dempuei lòngtemps dins mai d'una region. Per exemple, l'esquisma de 1054 entre lei Glèisas Catolica e Ortodòxa foguèt en partida favorizat per de traduccions marridas de letras que podián laissar pensar a de messatges pauc respectuós^[2]. Aquò favorizèt l'emergéncia de teorias de la traduccion amb la formacion de debats, totjorn d'actualitat, entre visions diferentas. Una autra dimension istorica importanta de la traduccion es son ròtle dins l'aparicion de lengas nacionalas. En Euròpa, mai d'una lenga s'estructurèt durant lo periòde de traduccion de la Bíblia en lengas vernacularas. Uei, la traduccion es un dei motors dau desvolopament dei tecnologias de l'informacion en vista de crear de sistèmas de traduccion automatica dirigits per d'ordinators.

Dins la societat modèrna, la traduccion es considerada coma una activitat distinta de l'interpretariat maugrat l'existéncia de mecanismes analògs entre lei dos mestiers. D'efiech, la traduccion a la particularitat de portar unicament sus l'escrich. Es pereu normalament separat dau besonh de reactivitat pròpri a l'interpretariat que dèu generalament seguir la discussion e la tradurre d'un biais simultanèu (ò quasi simultanèu).

Lei traductors actuaus son sovent de professionaus qu'an seguit una formacion universitària per mestrejar una ò doas lengas estrangieras. Desvolopan ansin la capacitat de tradurre de tèxtes escrichs dins aquelei lengas vèrs sa lenga mairala. Pasmens, aquela formacion es pas obligatòria e lei traductors aguent pas de diplòmas reconoissuts son nombrós, mai dins aqueu cas, exercisson rarament a plen temps. Lei traductors professionaus trabalhan generalament dins de burèus especializats, publics ò privats, ò coma trabalhaires liberaus. Son estructurats au sen de sindicats nacionaus e internacionaus per defendre seis interès car lei traduccions son protegidas per lo drech d'autor.

Se destrian tradicionalament dos tipes de traduccion. Lo premier es la traduccion literària que tradutz de tèxtes literaris coma de libres de ficcion ò de recuelhs de poesia. Seis autors son retribuïts segon lo regim dei drechs autors. A l'excepcion dei best sellers, aquò permet rarament de desgatjar de revenguts importants. Lo segond tipe de traduccion es la traduccion de tèxtes tecnics coma d'articles scientifics, de mòdes d'emplec ò de tèxtes juridics^[3]. Leis autors i recebon d'onoraris, çò qu'es ben sovent pus interessant au nivèu financier.

Un problema centrau de la traduccion es l'oposicion entre lei partisans de la traduccion literala dei tèxtes e aquelei de la traduccion « liura ». Dins lo premier cas, i a una volontat de gardar au maximom lo sens originau en assaiant de produrre un tèxte traduch fòrça pròche dau tèxte originau. Dins lo segond, i a puslèu una volontat de produrre un tèxte elegant, quiti d'ajustar ò de suprimir quauqueis elements dins la frasa. Aquelei debats pòdon tanben prendre la forma de discussions sus l'importància de privilegiar l'esperit ò la letra d'un tèxte. De lingüisticas e de traductors coma Georges Mounin (1910-1993), Eugene Nida (1914-2011), J. C. Catford (1917-2009) e Henri Meschonnic (1932-2009) foguèron d'actors majors d'aquelei debats durant lo sègle XX.

Pasmens, lei visions exprimidas per aqueleis escòlas son diametralament opausadas, çò que permet pas de trobar una respònsa definitiva. D'efiech, en foncion de l'importància donada a la volontat d'aver un tèxte traduch fidèu a l'originau, totei lei tèxtes son tradusibles ò, au contrari, intradusibles. Per despassar aquela oposicion, de solucions parcialas son generalament trobadas per cada tèxte gràcias a de concèptes coma aqueu de « l'equivaléncia ». L'idèa es alora de tradurre un tèrme per un equivalent dins la lenga de traduccion. Aquò permet d'obtenir de resultats eficaç per leis expressions comunas dins la màger part dei lengas. Ansin, l'anglés « hello » serà traduch per « bonjorn » en occitan. Dins aquò, de problemas demòran amb lo vocabulari que descriu d'elements especifics a una dei doas lengas. Per exemple, lei mots occitans « trodabor » ò « aligòt » an pas d'equivalents en zolo. Dins lo sens contrari, lei tèrmes zolos « sangoma » e « umutsha », que designan respectivament una mena de masc mètge dotat de poders divinatòris e un vèstit, pausan lei meteis problemas en lenga nòstra.

Per resòuvre aqueu tipe de problemas, foguèt prepausat de se concentrar sus la conservacion dau « sens contextuau ». Dins aquela vision, l'enonciat d'origina e l'enonciat traduch an lo meteis sens quand foncionan dins la meteissa situacion. Aquò ofrís mai de libertat au traductor, mai permet pas de resòuvre aisament totei lei problemas.

En causa dei problemas presentas dins lo paragraf precedent, una traduccion es totjorn parciala e tocada per una pèrda d'informacion. Lo ròtle dau traductor es de chausir la solucion mens marrida en destriant lo necessari e lo contingent. La finalitat de la traduccion permet d'orientar sei chausidas. Dins certanei cas, lo trabalh pòt tanben èsser facilitat per l'existéncia de quadres teorics ben establits. Per exemple, per la traduccion francoanglesa, lei lingüisticas Jean-Paul Vinay (1910-1999) e Jean Darbelnet (1904-1990) publiquèron en 1958 un ensemble d'obratges de referéncia per pausar de principis estables^[4]. Pasmens, aqueu tipe d'obratge existís solament entre quauquei lengas.

Au nivèu de la tecnica de la traduccion ela meteissa, plusors procès son ben identificats. Per òrdre de dificultat creissenta de traduccion, se pòdon citar :

• la traduccion literala es de còps possibla. Es lo cas pus simple per lo traductor e es pas rar dins lei tèxtes tecnics relatius ai disciplinas tecnicas e scientificas que partejan un vocabulari similar dins mai d'una lenga. Per exemple, l'occitan « sciéncia » es identic a l'anglés « science », au francés « science » e a l'italian « Scienza ».
• la transposicion qu'es lo remplaçament d'una partida dau discors per una autra. Per exemple, en occitan, fau utilizar « poder » per restituïr lo sens deis auxiliars anglés « can » e « may ».
• la parafrasa sinonimica que consistís a remplaçar la partida problematica per una autra frasa de sens similar.
• l'equivaléncia que permet de remplaçar un element per un element totalament diferent en aparéncia mai equivalent au nivèu dau sens. Per exemple, l'expression francesa « avoir une faim de loup » a per equivalent provençau « aver lo ruscle ».
• l'adaptacion que consistís a cambiar un element accessòri per un autre per preservar lo sens globau.
• lo calc que consistís a inventar un mot ò una expression per restituir lo sens literau d'una expression problematica. Es ansin que l'anglés « supermarket » a donat « supermercat » en occitan.
• l'emprunt per lei mots complètament intradusibles. Dins aqueu cas, lo traductor impòrta dirèctament lo mot ò l'expression dins lo tèxte traduch.

Per facilitar la comprenença dau legeire, una nòta dau traductor acompanha generalament lei procès pus complèxs coma l'emprunt ò lo calc. Permet de precisar lo sens dau mot e de portar lei precisions jutjadas necessàrias.

En causa de sei besonhs fòrça importants de traduccion, l'Union Europèa a favorizat l'adopcion de la nòrma internacionala ISO 17100 per definir un ensemble d'exigéncias comunas relativas ai servicis de traduccion. Aquela nòrma definís lei qualificacions e competéncias dei traductors, l'organizacion dei procès de traduccion, de correccion e de relectura e la natura dei relacions entre lo traductor e sa practica.

• Organizacion Internacionala de Normalizacion, ISO 17100:2015. Services de traduction Exigences relatives aux services de traduction.
• Pierre Daviault, Langage et traduction, Ottawa, Imprimeur de la Reine, 1962.
• Patrick Hersant (dir.), Traduire avec l'auteur, París, Sorbonne université Presses, 2020.
• Jean-Charles Vegliante, D'écrire la traduction, París, PSN, 1996.