Romanch

Romanch
	rumantsch
Locutors	60 000
Classificacion lingüistica
	Lengas indoeuropèas Lengas romanicas Lengas retoromanicas Romanch; ; ;
Estatut oficial
Oficial de	Soïssa
Estatut de conservacion
	Atudat; EXExtinct (Atudat) Menaçat; CRCritically endangered (En dangièr critic) SESeverely endangered (En dangièr sevèr) DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu) VUVulnerable (Vulnerable) Segur; NENot Endangered (Non en dangièr) ICHEL Red Book: Definitely Endangered Classada coma lenga menaçada (DE) per l''Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond
Còdis lingüistics
ISO 639-1	rm
ISO 639-2	roh
ISO 639-3	roh
Ethnologue	roh
Glottolog	roma1326
Linguasphere	51-AAA-k
UNESCO	406
IETF	rm
Endangered	3262
Mòstra
	Article primièr de la Declaration Universala dels Drechs Umans: Artichel ün.; Tut ils umans naschan libers ed eguals en dignitad ed en dretgs. Els èn dotads cun raschun e conscienza e duain agir in vers l’auter en spiert da fraternitad. »
Mapa
	modificar

Lo romanch (autonim: rumantsch)^{[nt 1]} es una de las quatre lengas oficialas de Soïssa. Es reconegut despuèi 1938 e lenga oficiala despuei 1996. Al nivèl federal, es lenga oficiala pels rapòrts que la Confederacion ten amb las personas de lenga romancha.^[2] Se parla unicament dins lo canton dels Grisons, a l'èst de Soïssa.

La denominacion de la forma estandard del romanch es lo romanch grison (rumantsch grischun).

Classificacion

Es una lenga romanica, del grop retoromanic; es fòrça pròche del ladin e del friolan.

Difusion

L'aira de difusion del retoromanic dont lo romanch s'es constantament restrencha dempuèi la Nauta Edat Mejana.

Anciana distribucion de la lenga romancha dins los Grisons.

     abans 1860

     1870–1900

     1910–1941

     1950–1960

     1970

     1980–2000

     Minoritat romancha en 2000

Dialectologia

Distribucion istorica dels dialèctes romanchs, alamanics, e lombards dins los Grisons:

     Sursilvan

     Tuatschin

     Sutsilvan

     Surmiran

     Putèr

     Vallader

     Jauer

Lo romanch es pas una lenga unifòrma. Lo romanch es dividit en cinc dialèctes principals: sursilvan, sutsilvan, surmiran, puter e vallader. Cadun d'aqueles dialèctes a sos pròpris caracteristics fonologics, lexicalas e gramaticalas. Pasmens, dempuèi las annadas 1980, una forma estandardizada de la lenga, apelada Rumantsch Grischun, es estada desvolopada per unificar los diferents dialèctes e facilitar la comunicacion escricha e orala entre los locutors del romanch.

I a una varietat estandard, lo rumantsch grischun.
I a cinc dialèctes diferents avent sa pròpria escritura codificada:
- lo sursilvan, per 13 879 locutors natius dins la region dau Ren Anterior;
- lo sutsilvan, per 571 locutors natius dins la valada dau Ren Posterior;
- lo surmiran, per 2 085 locutors natius dins las valadas d'Albula e de Julier;
- lo puter per 2 343 locutors natius en Nauta Engadina;
- lo vallader per 5 138 locutors natius en Bassa Engadina.

Lo puter e lo vallader forman amassa lo sosgrop engadinés o rumantsch ladin. Cau pas confondre aqueu sosgrop amb la lenga romanica parlada en Sud-Tiròl, apelada tanben ladin e que fa partida dal mesme ensemble retoromanic.

Exemples de tèxtes

Cantic soís : «Psalm svizzer»

En l'aurora la damaun ta salida il carstgaun,
spiert etern dominatur, Tutpussent!
Cur ch'ils munts straglischan sura,
ura liber Svizzer, ura.
Mia olma senta ferm,
Mia olma senta ferm Dieu en tschiel,
il bab etern, Dieu en tschiel, il bab etern.

Er la saira en splendur da las stailas en l'azur
tai chattain nus, creatur, Tutpussent!
Cur ch'il firmament sclerescha en noss cors
fidanza crescha.
Mia olma senta ferm,
Mia olma senta ferm Dieu en tschiel,
il bab etern, Dieu en tschiel, il bab etern.

Ti a nus es er preschent en il stgir dal firmament,
ti inperscrutabel spiert, Tutpussent!
Tschiel e terra t'obedeschan
vents e nivels secundeschan.
Mia olma senta ferm,
Mia olma senta ferm Dieu en tschiel,
il bab etern, Dieu en tschiel, il bab etern.

Cur la furia da l'orcan fa tremblar il cor uman
alur das ti a nus vigur, Tutpussent!
Ed en temporal sgarschaivel
stas ti franc a nus fidaivel.
Mia olma senta ferm,
Mia olma senta ferm Dieu en tschiel,
Il bab etern, Dieu en tschiel, il bab etern.

Fabla : «La Volp e la Graula»

La fabla de la Volp e la Graula de Jean de La Fontaine en sursilvan, amb una revirada en occitan; la meteissa dins los dialectes Sutsilvan e Rumantsch Grischun.^[3]

Rumantsch Grischun	Sursilvan	Sutsilvan	Surmiran
La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: «Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lur es ti il pli bel utschè da tuts».	L'uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pegn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: «Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis ti il pli bi utschi da tuts».	La gualp eara puspe egn'eada fumantada. Qua â ella vieu sen egn pegn egn corv ca taneva egn toc caschiel ainten sieus pecel. Quegl gustass a mei, â ella tartgieu, ed ha clamo agli corv: «Tge beal ca tei es! Scha tieus tgànt e aschi beal sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts».	La golp era puspe eneda famantada. Co ò ella via sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel an sies pecal. Chegl am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: «Tge bel tgi te ist! Schi ties cant è schi bel scu tia parentscha, alloura ist te igl pi bel utschel da tots».

Putèr	Vallader	Jauer	Translacion
La vuolp d’eira darcho üna vouta famanteda. Co ho'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho'la penso, ed ho clamo al corv: «Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia apparentscha, alura est tü il pü bel utschè da tuots».	La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha'la pensà, ed ha clomà al corv: «Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschè bel sco tia apparentscha, lura est tü il plü bel utschè da tuots».	La uolp d’era darchiau üna jada fomantada. Qua ha’la vis sün ün pin ün corv chi tegnea ün toc chaschöl in ses pical. Quai ma gustess, ha’la s’impissà, ed ha clomà al corv: «Cha bel cha tü esch! Scha tes chaunt es ischè bel sco tia apparentscha, lura esch tü il pü bel utschè da tots».	Lo volp aviá encara fam. Aquí, a vist un còrb sus un avet tenent un tròç de formatge dins son bèc. Es çò que volriái, çò pensèt, e cridèt al còrb: "Ès tan polit! Se ton cant es tan polit coma ton aparéncia, alara ès lo mai polit de totes los aucèls.".