Malàisia

 

Lei traças umanas pus ancianas descubèrtas dins lo país datan de 1,83 milion d'annadas per Homo erectus e de 40 000 ans per Homo sapiens. Certaneis estudis semblan suggerir l'installacion de pòbles austroasiatics dins la region i a 4 000 ans. Foguèron probablament seguits per de Proto-Malais un millenari pus tard. Vèrs 300 av. JC, d'autrei pòbles malais, probablament liats ai Chams, migrèron dins la peninsula e i introduguèron la metallurgia e de tecnicas agricòlas avançadas. Formèron d'estats pichons.

Au sègle III ap. JC, la cultura indiana se difusèt dins lei regions malaias, especialament lei religions indóa e bodista e lo sistèma d'escritura dau sanscrit. En revènge, au contrari d'Indochina per exemple, aquò entraïnèt pas la formacion d'estats poderós. Politicament fragmentats, lei principats malais foguèron ansin sota la dominacion dei poissanças regionalas coma Sriwijaya, la dinastia Chola ò China. L'islam s'i difusèt gràcias ai contactes amb de marchands musulmans a partir dau sègle XIII. Leis elèits e lo litorau se convertiguèron relativament rapidament mai lo procès foguèt plus lòng per lei regions interioras que se convertiguèron pas avans lo sègle XVII.

Au sègle XVI, l'existéncia de sultanats rivaus favorizèt leis ambicions deis Europèus e dei Siamés. En 1511, lei Portugués conquistèron Malacca, posicion estrategica deis Estrechs dau Sud-Èst Asiatic. Pasmens, s'interessèron gaire ais autrei sultanats malais. En 1641, foguèron remplaçats per lei Olandés qu'apliquèron la meteissa politica e se concentrèron puslèu sus l'archipèu indonesian. Quant a Siam, establiguèt sa senhoriá sus la peninsula mai son poder demorèt limitat.

A la fin dau sègle XVIII, lei Britanics s'interessèron ais estrechs dau Sud-Èst Asiatic per i establir una basa navala. En 1786, ocupèron l'illa de Penang que foguèt oficialament cedida cinq ans pus tard per lo sultan de Kedah. Dirigida per la Companhiá deis Índias Orientalas, Penang conoguèt un important desvolopament economic e un nombre important de marchands chinés s'i installèt. En 1800, lei Britanics deguèron demandar la cession d'una faissa territòriala lòng dau litorau continentau per norrir la populacion.

Lo dispositiu britanic dins la region foguèt completat en 1819 amb la creacion d'una basa suplementària a Singapor. Situada a la poncha sud de la peninsula, Singapor conoguèt coma Penang un desvolopament economic fòrça important e veguèt la formacion d'una gròssa comunautat de marchands chinés. Aquela expansionisme suscitèt de tensions amb lei Neerlandés que foguèron regladas en 1824 amb un tractat permetent de definir lei zònas d'influéncia respectivas : lo nòrd de l'Estrech de Malacca foguèt atribuit a Londres e lo sud a Amsterdam. Lei Britanics aquistèron ansin Malacca e abandonèron en cambi sei posicions en Sumatra.

 

Lei Britanics prenguèron pauc a pauc lo contraròtle dirècte ò indirècte dei sultanats malais dins lo corrent dau sègle XIX e lo premier decenni dau sègle XX. En 1826, la Companhiá fondèt leis Establiments deis Estrechs gropant Penang, Malacca e Singapor. Pasmens, per limitar sei despensas, s'opausèt a l'expansion territòriala dins la peninsula. Aquò entraïnèt de tensions amb d'investisseires interessats per lei jaciments d'estanh malais que sei projèctes èran contrariats per lei trèbols intèrnes dei sultanats.

Après la disparicion de la Companhiá, aqueu grop de pression obtenguèt l'instauracion de protectorats pus constrenhents dins lei sultanats de Perak e de Selangor (1874). Puei, en 1896, Selangor, Perak, Pahang e Negeri Sembilan foguèron gropats au sen d'una federacion dirigida per un resident britanic installat a Kuala Lumpur. En 1909, Siam deguèt cedir sa senhoriá sus lei sultanats de Kedah, de Kelantan, de Perlis e de Trengganu que demorèron pasmens en fòra de la federacion. Lo sultanat de Johore conoguèt un sòrt similar en 1914.

 

La colonizacion britanica dau nòrd de Bornèo se debanèt entre leis annadas 1830 e 1910. A l'origina, foguèt una iniciativa privada dau Britanic James Brooke que reprimiguèt una revòuta dau pòrt de Kuching per lo sultan de Brunei en 1841. Vengut governador de la vila, fondèt la dinastia dei Rajàs Blancs e lo Reiaume de Sarawak. En 1846, obtenguèt la plena sobeiranetat de part de Brunei e acomencèt d'estendre son territòri, principalament au detriment de son ancian senhor. Son fiu Charles Brooke contunièt son òbra e, en 1890, Brunei èra ansin reduch au relarg de sa capitala e au nòrd extrèm de l'illa

Pasmens, dins lo corrent deis annadas 1870, aquela darriera region acomencèt d'interessar Espanha e divèrseis aventuriers. D'efèct, en 1878, lo sultanat de Sulu foguèt desfach per leis Espanhòus qu'annexèron son territòri, compres sei possessions dau nòrd-èst de Bornèo. Dins aquò, un an aperavans, dos aventuriers, lo baron austrian Gustav Overbeck e lo Britanic Alfred Dent, avián obtengut una concession sus la region de part dau sultan de Brunei. Aquò suscitèt un conflicte e Alfred Dent obtenguèt lo sostèn de Londres^[3]. En 1885, un tractat entre lo Reiaume Unit e Espanha permetèt de fixar lo limit dei possessions respectivas. Dent fondèt alora la British North Borneo Company (BNBC) per esplechar la region.

Per defugir un problema similar amb lei País Bas, lei Britanics placèron tanben Sarawak e Brunei sota sa proteccion entre 1886 e 1888. Puei, de negociacions amb lei Neerlandés permetèron de definir una frontiera definitiva en 1912.

Fins a 1941, Malàisia conoguèt un desvolopament economic fòrça important basat sus l'esplecha dei jaciments d'estanh e dei culturas d'eveas. Aquò entraïnèt l'arribada d'un nombre important d'estrangiers, generalament originaris d'Índia ò de China. Aquò modifiquèt la societat dau país. L'elèit, fòrça ben tractada per lei Britanics, e la païsanariá demorèron malaias. Leis Indians formèron la màger part deis obriers dei plantacions franc d'una pichona minoritat installada en vila. Enfin, lei Chinés venguèron leis animators principaus de la vida economica e dei vilas. Dominavan en particular lo comèrci e l'artesanat e formavan la majoritat de la populacion en 1941 (44% còntra 42% per lei Malais e 14% per leis Indians).

La preséncia britanica en Asia dau Sud-Èst foguèt fòrça afeblida per lei victòrias japonesas dei premiereis annadas de la Segonda Guèrra Mondiala. D'efèct, lo 15 de febrier de 1942, la fortalesa de Singapor e aperaquí 100 000 soudats britanics foguèron capturats e totei leis Europèus foguèron arrestats. L'ocupacion japonesa foguèt dura, especialament per lei populacions chinesas, e durèt fins a la fin de la guèrra. Encoratjèt l'emergéncia de demandas d'autonòmia ò d'independéncia.

Afeblits, lei Britanics capitèron de tornar venir dins la region mai deguèron tenir còmpte dei revendicacions d'autonòmia eissidas de la guèrra. Pasmens, mau capitèron de trobar una solucion susceptibla de contentar Malais e Chinés. Premier, en 1946, prepausèron de reorganizar la region au sen d'una Union Malaia gropant lei sultanats e lei colonias de Penang e de Malacca. Un govèrn centrau e una ciutadanetat unics devián dirigir aquel ensems. Reduchs a un ròtle simbolic, lei sultans i avián ges de poder. Pasmens, aqueu projècte foguèt refusat en causa de manifestacions nacionalistas de la populacion malaia que refusava de laissar lo premier reng ai Chinés. Après aquela revirada, Londres cambièt d'estrategia en 1948. Prepausèt en plaça de l'Union la creacion d'una Federacion de Malàisia amb un accès a la ciutadanetat limitat ai Malais e un mantenement dei poders dei sultans. Aqueu plan se turtèt a l'ostilitat deis abitants chinés e son adopcion anava favorizar l'insureccion comunista.

A partir de 1948, lo Reiaume Unit perdiguèt lentament lo contraròtle de Malàisia que veguèt son autonòmia aumentar pauc a pauc. D'efèct, après la revirada de sei temptativas de reorganizacion de la region, Londres deguèt faciar una guerilha comunista que trobèt un sostèn au sen dei populacions chinesas que s'èran installadas dins la jungla per escapar ai tropas d'ocupacion japonesas durant la Segonda Guèrra Mondiala. La situacion militara demorèt malaisada fins a 1954 e la guerilha foguèt pas oficialament batuda avans 1960.

En parallèl, lei partits politics chinés (MCA), malais (UMNO) e indians (MIC) capitèron de trobar un acòrd politic. Aliats, aquelei movements ganhèron largament leis eleccions de 1955 e obtenguèron l'independéncia en 1957. Una constitucion novèla, permetent d'assegurar lo mantement dei poders de l'elèit politica malaia, foguèt adoptada. Pasmens, lo cap de l'UMNO, Abul Rahman, que venguèt Premier Ministre adoptèt una politica de dubertura politica amb lei Chinés. En particular, liberalizèt lei condicions d'obtencion de la ciutadanetat.

Coma la Peninsula Malaia, lo nòrd de Bornèo foguèt ocupat per lei Japonés de 1941 a 1945. En 1946, Charles Vyner Brooke jutjèt impossible lo restabliment a tèrme lòng de son poder e laissèt la possession dirècta de Sarawak a Londres. Una evolucion similara se debanèt dins lo nòrd extrèm de l'illa amb lo territòri administrat per la BNBC.

La darriera etapa procès de formacion de la Malàisia modèrna acomencèt en 1958 quand la colonia de Singapor obtenguèt la sieuna constitucion. Sostengut per Lee Kuan Yew, cap dau PAP que dominava la vida politica singaporesa, nasquèt lo projècte d'unir la Federacion de Malàisia a Singapor e ai colonias britanicas de Bornèo. D'efèct, lei preséncias fòrtas dei Chinés en Singapor e dei Malais en Bornèo permetián de mantenir l'equilibri demografic dau país e aquò èra de formar un ensems pron poderós per s'afirmar entre lei diferentei poissanças de la region. En despiech de l'ostilitat d'Indonesia que sostenguèt una guerilha en Sarawak, la federacion alargada foguèt ansin oficialament fondada en 1963 (Brunei ne'n faguèt pas partida). Pasmens, la coabitacion entre Abdul Rahman, defensor de la primautat malaia sus leis afaires de l'estat, e Lee Kuan Yew, defensor dei populacions non malaias, mau foncionèt. Aquò entraïnèt una crisi que s'acabèt en 1965 amb l'independéncia de Singapor que foguèt expulsada de la Federacion per Abdul Rahman.

Après l'independéncia de Singapor, lei populacions malaias venguèron majoritàrias au sen de Malàisia, çò que causèt de trèbols au sen de la minoritat chinesa qu'acceptèt pas lei privilègis dei Malais. Fins a 1981, aqueu maucontentament se manifestèt d'un biais politic amb un sostèn ai partits d'oposicion e d'un biais violent amb d'esmogudas, especialament en 1969. Lo govèrn proclamèt l'estat d'urgéncia e adoptèt una reforma constitucionala per enebir tota discussion publica sus lei questions etnicas. Pasmens, aquò permetèt pas de reglar la situacion e lo successor d'Abdul Rahman, Abdul Razak, deguèt adoptar una politica de reconciliacion.

De 1981 a 2003, Malàisia foguèt dirigida per Mahathir Mohamad que marquèt d'un biais important lo país. D'efèct, imitèt lo modèl singaporés de desvolopament economic e donèt un aspèct pus autoritari e nacionalista a la politica governamentala malaia (arrestacions d'adversaris politics, ostilitat ais institucions internacionalas coma lo FMI, oposicion a l'egemonia estatsunidenca... etc.). Sensa resòuvre lo problema de la minoritat chinesa, aquò permetèt d'amaisar lei tensions intèrnas gràcias a la creissença fòrça importanta de l'economia malaia. De mai, dempuei leis annadas 1980, lo regime dèu tanben faciar l'emergéncia de movements islamistas fòrça radicaus durament reprimits dempuei leis atemptats de 2001 (lèis especialas, censura, expulsion de miliers de trabalhaires indonesians musulmans... etc.).

Mahathir Mohamad foguèt remplaçat per Abdullah Ahmad Badawi (2003-2009) puei per Najib Razak. La prioritat es totjorn donada au desvolopament economic amb l'objectiu d'agantar lo nivèu de vida dei país occidentaus dins lo corrent dau decenni 2020. Pasmens, dempuei 2007, es apareguda una contestacion intèrna revendicant una liberalizacion politica dau regime qu'es demorat autoritari. La respònsa donada per leis autoritats evoluciona entre repression e contentament fòrça parciau d'aquelei demandas.

Malàisia es una monarquia constitucionala electiva federala. L’actual rei del país es Ibrahim Iskandar dempuèi lo 31 de genièr de 2024.

1. ↑ Article 1. Constitution of Malaysia.
2. ↑ ^{2,0 2,1 2,2} et ^2,3 CIA. The World Fact Book: Malaysia. Accès lo 9 de decembre de 2006.
3. ↑ Enterin, Overbeck aviá abandonat e vendut sei parts a Dent.