Fenicia

 

Los fenicis èran un pòble semita sorgit de las migracions dels semites dempuèi Mesopotàmia. Fenícia, La siá tèrra, èra una anciana region del Prèp Orient, brèç de la civilizacion feniciopúnica, que s'estendiá al cors de l'orient mediterranèu, a la còsta orientala de la mar Mediterranèa. Lo sieu territòri compreniá dempuèi la desbocadura del riu Orontes al nòrd, fins a la baia de Haifa al sud, en comprenent d'airals dels actuales Israèl e Palestina, Siria e Liban, una region nomenada antigament Canaan, amb la denominacion la s'engloba fòrça sovent en las fonts. La populacion d'aquel país, d'origina semita, èra una branca dels cananeus, e foguèron nomenats fenicis. Lo nom etnic que se donavan los fenicis a eles meteisses èra 𐤊 𐤍 𐤏 𐤍 𐤉 (Kena ʿ d'animals, «canaaneus») o 𐤁 𐤍 𐤊 𐤍 𐤏 𐤍 (bin Kena ʿ an, «de filhs de Canaan») e coincidís amb lo pòble cananeu mencionat en la Bíblia. Los grècs los nomenèron Φοίνικες (phoínikes, «roges, púrpures»), fòrça probablament pels apreciats tints de color porpra que comerciaven. De phoínix, derivèt amb el lo tèrme «fenici», que s'aplica mai lèu als descendents dels cananeus qu'abitavan dins la franja litorala dempuèi Dòr (actual Israèl e Palestina) fins a Arados o Arwad (actuala Siria), entre lo 1200 aC e la conquista musulmana. Malgrat aiçò, lo tèrme phoíniks pòt facilament èsser una etimologia populara derivada de la etnònim pōnīm, gentilici de Put. Aquel tèrme nomenava estrictament la region litorala de Canaan, e fòrça dels pòbles fenicis o utilizavan coma sinonim. De pōnīm derivarián tanben las formas latinas poenus e punicus.

La cultura fenícia es una civilizacion anciana que daissèt pas fèrmas peadas fisicas de la siá existéncia. Lo sieu luòc geografic en l'istòria es l'actuala Republica Libanesa, e lo creissement desproporcionat de las vilas, aital coma los frequents afrontaments belics del passat, an dificultat la trobalha de rèstas que revèlen la siá cultura materiala. Malgrat aiçò, a diferéncia d'autras, daissèt un important legat cultural a las civilizacions posterioras, coma crear un important ligam entre las civilizacions de la mar Mediterranèa, los principis comerciales e l'alfabet fenici.

Las vilas estadas independentas se consacravan al comèrci, e envièron de vaissèls mercants per tota la Mediterranèa per fondar de colònias comercialas a las còstas, dempuèi Asia Mendre fins a la peninsula Iberica. La reputacion dels fenicis coma comerçants, de còps pas tròp aunorats, arribèt a èsser proverbial.

Tir èra famós per la porpra, e Sidon pel veire, que segon Plini avián descobèrt accidentalament, mas n'avián importat benlèu lo secrèt d'Egipte. En general, trabalhavan tanben lo lli, lo coton e autres teissuts. Èran tanben famoses los perfums fenicis.

 

Lo comèrci èra la siá activitat principala. Consistissiá inicialament en l'escambi en forma de bescanvi dels produchs elaborats a Fenícia per las merças disponiblas en autres luòcs (plan autres produchs manufacturats, mai que mai de las civilizacions mai desvolopadas, o plan de matèrias primièras, coma mineralas metallics, còder e estanh, o de metals precioses, mai que mai dels pòbles mai primitius de Cogant). Posteriorament, l'invencion de la moneda permetèt de relacions comercialas mai sofisticades.

Lo besonh del transpòrt a longas distàncias estimulèt lo bastiment naval e lo melhorament de las tecnicianas de navegacion.

Foguèron los grands mercaders de l'edat anciana. La geografia de las siás còstas, que propiciava l'installacion de pòrts, e la fusta de los sieus bòsques los brindavan los elements basics per bastir de vaissèls e organizar de companhiás de navegacion. Una d'aquelas foguèt contractada pel rei persa Darios E lo Grand dins lo sègle V aC. En cèrta manièra, atenguèron establir una talassocràcia o "govèrn de las mars" que los permetiá controtlar comercialment la Mediterranèa.

Los viatgèrs fenicis establiguèron de nèxes perdurables entre la Mediterranèa orientala e l'occidentala, pas sonque comercialas, tanben culturales.

 

Las primièras colònias s'establiguèron segurament a Chipre (Pafos e Paleopafos al sud-oèst e Golgos al sud-èst, Cition, Lapètos e probablament d'autres). De la fondacion de colònias a Grècia e dins las islas grègas, i a de nombroses relats mas de paucas pròvas realas. Colònias son mencionadas a Cilícia, Licia, Caria, l'isla de Ròdas, Bitinia, Creta, Tasos, Beocia, Eubèa, Tèra e la majoritat de las Cicladas.

A Sicília, i establiguèron de nombrosas colònias, mas ne foguèron refusats progressivament per l'establiment de colònias grègas e fin finala redusidas a la còsta nòrd-oèst. A Itàlia meteis, cònstan pas colònias mas òc dins las islas coma Melita (Malta), Pantel·leria e d'autras, e a Sardenha. Al sud de la peninsula Iberica, fondèron Gades, a Tartessos, entèsta d'una sèria d'establiments mendres; a l'orient peninsular, fondèron una colònia a Eivissa; e al nòrd d'Africa las colònias foguèron nombrosas e per lo dessús de totas Cartago (la mai anciana foguèt Útica, que foguèt la primièra colònia de la zòna). Es tanben possible que n'i aguès de colònias a la còsta atlantica del Marròc, e que foguèsson arribats dins las islas Cassitèrides (Scilly) e a la mar Baltica.

Las colònias foguèron abandonadas a la mitat del sègle VI, probablament quand las vilas fenícies demorèron jos domeni persa, e après administradas per Cartage, la mai poderosa de las colònias, fondada près de l'actuala vila de Tunis, a la còsta nòrd d'Africa cap a l'an 814 aC.

dins lo sègle III aC, la siá influéncia en la region mediterranèa provoquèt un conflicte d'interèsses amb los romans. Roma e Cartage liurèron tres longas guèrras pel contraròtle de las rotas maritimas e terrèstres cap al nòrd d'Africa e Asia Mendre: son las nomenadas Guèrras Punicas.

L'an 218 aC, lo general cartaginès Annibal sortèt de la peninsula Iberica amb una granda armada, que compreniá d'elefants entrenats per la guèrra, crosèt los Alps e ocupèt Itàlia. Annibal Derrotèt l'armada romana e foguèt prèste de ganhar la guèrra. Mentretant, mas, lo general roman Publi Cornèli Scipion atacava las posicions cartagineses a la peninsula Iberica e al nòrd d'Africa, la que causa obliguèt Annibal a tornar enrè per las defendre. L'an 202 aC, Anníbal foguèt derrotat en la Batalha de Zama, al nòrd d'Africa.

La pression de Roma suls cartagineses va pas cessar fins que, l'an 146 aC, los romans conquistèron e destruiguèron per complet Cartage.

 

Poblada dempuèi principis de l'III mil·lenni aC per semites cananeus, la Fenícia istorica s'estendiá sus una estrecha franja litorala de 40 km, dempuèi la montanha Carmèl fins a Ugarit (unes 300 km). Lo sieu sòl muntanyós e pauc bon per l'agricultura (e mai se s'esforcèron per ne tirar profièch) orientèt los sieus abitants cap a las activitats maritimas. Amb mai rason la mar se li impausèt dins aquel pòble, en demorar dividit dins pichonas vilas estat separadas per espolons rocosos, recebut que lo cabotatge èra melhor que las vias terrèstres pel contacte entre las vilas, que se escalonaven dempuèi Acre e Tir, per Sidon e Biblos, fins a Aradow e Ogarit. Fenícia, En èsser un estrech pas entre la mar e lo desèrt de Siria, en contacte al sud, a travèrs de Canaan e del Sinai amb Egipte, e al nòrd, a travèrs de l'Eufrates, amb Mesopotamia e l'Asia Mendre, èra destinada a èsser un ric caireforc comercial, cobejada pels grands empèris vesins.

dins lo sègle XIV e lo XIII aC, i aguèt un periòde de dominacion egipciana per recuperar après las vilas la siá independéncia. Quand arribèron los israelianes a Canaan, los cananeus, de la meteissa etnia que los fenicis, formèron una confederacion dirigida pel rei de Hazor, que foguèt derrotada; Hazor foguèt conquistada e destruida e lo territòri dels confederats passèt als israelianes. Progressivament, los cananeus venguèron israelianes (inicialament, n'èran solament una branca) e se marquèt encara mai la separacion amb la branca dels fenicis.

Los israelianes derrotèron la confederacion cananea de Hazor e se comencèron a apoderar de Canaan. Se sarrèron a Sidon, mas arribèron pas dins aquela vila, e aital los cananeus fenicis e los cananeus palestinianes demorèron separats per la religion e per l'evolucion de la lenga. Los israelianes poguèren pas amb Sidon, mas los filisteus (arribats dins lo sègle XII aC) derrotèron lo Reialme de Sidon e sometèron tanben los israelianes a tribut fins al temps del rei David. L'egemonia passèt de Sidon a Tir e se produsiguèt l'expansion dels fenicis per la Mediterranèa amb fondacion de colònias a Chipre, Grècia, dins las islas, a la còsta africana e a la còsta d'Ibèria.

Lo rei Salamon cediguèt a Tir un districte de Galilèa qu'aviá 20 vilas. Tir foguèt aliat de Salamon, a qual ajudèt en las siás expedicions comercialas e contra los edomites.

Mai tard, Tir apareis en guèrra amb Israèl dins lo sègle VIII aC. dins lo sègle VII aC, se produsiguèt l'expansion de Assiria dins la zòna. Als assiris succediguèron los babilonis, e après los perses. Vèrs lo 587 aC, los babilonis ocupèron Sidó e après Tir, mas lo resultat final de la campanha es dubtós.

A comptar de la segonda mitat del sègle VI aC, las vilas fenícies foguèron depenentas de Pèrsia, e Fenícia amb Palestina e Chipre formava la satrapia V de l'empèri de Darios. Las flòtas fenícies participèron al bòrd dels perses a nombrosas guèrras, coma la que los afrontèt amb los grècs.

Lo 352 aC, Sidon se considerava oprimida pel sàtrapa persa e en una assemblada a Trípol se decidiguèt la revòlta de las vilas fenícies. La residéncia reiala persa a Sidó foguèt destruida. Los fenicis s'alièron a Nectabeu E d'Egipte. Lo rei Tennes de Sidon pactèt amb los perses a esquina de los sieus aliats de Fenícia e los perses dintrèron a Sidon e se sona que 40.000 personas moriguèron alavetz per las represalhas perses e lo rei Tennes se crei que se va suïcidar.

Lo 333 aC, arribèron los macedonis d'Alexandre çò de Grand. Arados, Lo rei que n'èra Gerostratos, se li rendèron, e seguiguèron Biblos e Sidon. Tir, que se sometèt pas, foguèt assetjada e conquistada, fin finala repoblada amb caris. Après la Batalha de Arbela, Fenícia, Siria e Cilícia formèron una unica satrapia. Après la mòrt d'Alexandre, Ptolemèu d'Egipte s'assegurèt la possession de la zòna, mas lo 315 aC los egipcianes foguèron expulsats per Antigòn (a l'excepcion de de Tir); après lo 301 aC, las vilas oscillèron en la siá submission als Ptolemèus e als selèucides fins que los darrièrs s'impausèron avançat lo sègle III aC, après la Batalha de Rafah (217 aC).

Las vilas de Fenícia s'opausèron inicialament a Tigranes II d'Armenia, mas reconeguèron fin finala aquel rei, a l'excepcion d'Acre (Ptolemaïda). Quand Tigranes èra prèste de conquistar la vila, Tigranes li calguèt renonciar a Siria après èsser derrotat pels romans. Lo 64 aC, Siria, en i comprenent Fenícia, foguèt declarada província romana, mas qualques vilas jos los sieus reis ne foguèron estats clients.

Marc Antòni cediguèt la region a Egipte fins al riu Eleutèros, mas Tir e Sidon demorèron independentes. Lo 31 aC, tornèt a la provincià de Siria e Auguste va annexionar Tir e Sidon lo 20 aC.

Fenícia Demorèt restablerta coma entitat politica vèrs lo 294, quand la província de Siria foguèt dividissiá en las d'Augusta Eufratesa o Eufratense, Celesíria e Fenícia.

dins lo sègle IV, la província foguèt dividida en Fenícia e Fenícia Libanesa.

• Empèri cartaginès.

• Aubet, M. E.: Tiri y las colonias fenicias de Occidente, Barcelona, 1987.
• Belmonte Avilés, Juan Antonio: Cuatro estudios sus los dominios territoriales de las ciudades-estado fenicias, Bellaterra.
• Blázquez, José María: Historia d'Orientatz antiguo. Madrid: Cátedra, 1992.
• Corzo, Ramón: Los fenicios, señores de la mar. Madrid: Información y Revistas, 1988.
• Frankenstein, Susan: Arqueología del colonialismo: lo fau impacte fenicio y griego en lo sur. Barcelona: Grijalbo - Mondadori, 1997.
• García y Bellido, Antonio: Fenicios y cartagineses en Occidente. Madrid, 1942.

• Centre d'Estudis Fenicis e Púnics.
• Enciclopedia Phoenicia.
• «Los fenicios En Vélez-Málaga».