Civilizacion astèca

L'origina precisa dau pòple astèca es mau coneguda mai probablament situada dins una region dau nòrd d'America Centrala. A partir dau sègle VI, divèrsei pòples acomencèron de migracions vèrs lei regions sud de Mexic. Leis Astècas serián entre lei darriers que realizèron aquela migracion probablament durant lo sègle XII. En 1258, pervenguèron a Chapultepec dins la region de la vila actuala de Mexico. Foguèron sota la dominacion de Culhuacan qu'èra un deis estats pus poderós de la region. Pasmens, leis Astècas foguèron atacats per Azcapotzalco, ciutat-estat rivala de Culhuacan, e rebutats de Chapultepec. En 1299, Cocoxtli, lo cap de Culhuacan, permetèt donc l'installacion deis Astècas sus lei tèrras de Tizapan. Aquela installacion entraïnèt lor integracion a la cultura de Culhuacan.

Puei, segon la tradicion astèca, fondèron la vila de Tenochtitlan en 1325 sus una illa dau lac Texcoco. En 1375, elegiguèron lor premier cap, Acamapichtli, que veniá d'una dinastia toltèca de Colhuacan. Fins a 1428, Tenochtitlan demorèt vassala d'Azcapotzalco. D'efèct, aquel estat èra vengut una poissança regionala fòrça importanta, probablament sens equivalent dempuei l'afondrament de la civilizacion toltèca. Ansin, per exemple, lo tresen cap astèca conegut, Chimalpopoca, èra vassau d'Azcapotzalco.

 

En 1426, lo cap astèca Chimalpopoca foguèt capturat per Maxtla, eiretier dau rèi Tezozomoc, sobeiran d'Azcapotzalco. Foguèt tuat pauc après. Aquela mòrt entraïnèt una reaccion fòrta deis Astècas que capitèron de formar una aliança ofensiva, coneguda sota lo nom de la «Tripla Aliança», amb lei vilas de Texcoco e de Tlacopan per batre Maxtla. Puei, après aqueu succès, aquela aliança bateguèron lei fòrças d'Azcapotzalco e conquistèron la vila en 1430.

Lo desnosament de la guèrra causèt pas la fin de la Tripla Aliança mai Tenochtitlan demorèt la vila pus influenta. Ansin, après lo rèine d'Itzcoatl (1428 - vèrs 1440), lo rèine de Moctezuma I^èr, ajudat per son frairastre Tlacaelel, estend la dominacion astèca vèrs Puebla, Oaxaca e Guerrero. Dau temps d'aquelei conquistas, la societat astèca foguèt prefondament reformada au nivèu de sa religion e de son istòria oficiala. Ansin, aqueu periòde es probablament l'origina dei rites religiós necessitant un nombre important de presoniers capturats durant de guèrras limitadas contra leis estats vesins.

L'extension de l'Empèri se persègue durant lo rèine d'Ahuitzotl (1486 - 1502) que foguèt remplaçat per Moctezuma II après sa mòrt. Aqueu darrier contunièt l'organizacion administrativa de l'Empèri. De mai, capitèt d'estendre l'Empèri vèrs lo sud e la civilizacion astèca agantèt son apogèu. Ordenèt pereu la reconstruccion de la capitala devastada per una inondacion.

 

En 1519, lei fòrças dau conquistador Hernán Cortés desbarquèron sus lei còstas mexicanas. Concluguèron una aliança amb lo reiaume de la confederacion de la ciutat de Tlaxcala, estat enclavat dins l'Empèri Astèca e enemic de la Tripla Aliança. Puei, leis Espanhòus arribèron a Tenochtitlan, amb seis aliats, lo 8 de novembre de 1519. Foguèron inicialament aculhits pacificament per Moctezuma II mai la mesfisança aumentèt lèu. Cortés capturèt Moctezuma e assaièt d'obtenir sa somission per contraròtlar l'Empèri Astèca d'un biais legau.

Pasmens, Cortés deguèt quitar la capitala astèca amb la màger part de sei tropas per luchar contra Panfilo de Narvaez, un conquistador rivau, desbarcat amb una armada pus importanta. Gràcias a la corrupcion, Cortés capitèt d'obtenir lo sosten d'una partida dei soudats de de Narvaez e lo poguèt capturar après una ataca sospressa contra son camp. Poguèt tanben renforçar sei forças amb lei soudats de de Narvaez e tornar a Tenochtitlan.

Enterin, durant l'abséncia de Cortés, leis astècas se revoutèron contra la garnison espanhòla que foguèt blocada dins un palais de la capitala. Lei renfòrç dirigits per Cortés intrèron dins Tenochtitlan lo 24 de mai e foguèron tanben pres a la leca dins lo palais d'Axaycatl. Incapables de resistir de temps, leis Espanhòus capitèron de s'enfugir de nuech lo 30 de junh mai sofriguèron de pèrdas importantas. Pasmens, arrestèron la còntraofensiva astèca lo 7 de julhet de 1520 a la batalha d'Otumba. Cuitlahuac venguèt lo cap novèu deis Astècas après la mòrt, dins de circonstàncias mau conegudas, de Moctezuma II.

Après aquela batalha, leis Espanhòus se poguèron retirar vèrs Tlaxcala onte formèron una armada novèla amb seis aliats. De mai, una epidemia de variòla s'estendèt dins la region menada per leis Europèus. Causèt la mòrt de miliers d'abitants e afebliguèt fortament l'Empèri Astèca. Ansin, lo 7 de decembre de 1520, Cuitlahuac moriguèt de la malautiá e son cosin Cuauhtémoc li succediguèt. En abriu de 1521, Cortés tòrna a Tenochtitlan amb una armada renforçada per de soudats venguts dau rèsta dei colonias espanhòulas e acomença lo sètge de la vila que foguèt conquista après una resisténcia acarnada lo 13 d'agost. Lo rèi Cuauhtémoc foguèt capturat e lei pèrdas astècas foguèron fòrça importantas, probablament de desenaus de miliers de tuats.

Après la conquista per lei conquistadors, divèrseis epidemias de malautiás importadas d'Euròpa per leis Espanhòus decimèron la populacion d'America Centrala, especialament dins la region de Mexico, nom novèu de Tenochtitlan. Ansin, lo nombre d'abitants evoluciona de 20 milions en 1521 a solament 1,6 milions en 1618.^[1] De mai, dins leis annadas 1520, lei caps principaus deis Astècas foguèron acusats de complòt o de traïson e condamnats a mòrt. Per exemple, foguèt lo cas de Cuauhtémoc que son execucion en 1525 marca la fin definitiva de l'Empèri Astèca.

L'organizacion politica de la societat tèn tres nivèus principaus que son la familha, lo calpulli e l'altepetl :

• Lo calpulli èra una organizacion d'unei familhas sota l'autoritat d'un cap locau que deviá repartir lei tèrras e lo trabalh en cambi d'un tribut. La talha d'un calpulli èra variada e podiá se situar entre un domeni agricòla e una vila. Cada calpulli teniá un temple e una escòla d'arts militars. Certanei calpullis èran especializats, per exemple, dins lo comèrci.
• L'altepetl èra una ciutat-estat e regropava unei calpullis. Èra dirigit per un cap dich « tlatoani ». Aqueu tèrme podiá designar au còp lo territòri de l'altepetl e sa populacion. Leis altepetls èran relativament autonòms e podián formar d'alianças coma, per exemple, lei tres vilas de la Tripla Aliança. Enfin, quand un tlatoani capitava d'estendre sa dominacion sus d'autrei tlatoanis, podiá venir « huey altepetl », títol significant « grand tlatoani ».

Au començament de la conquista espanhòla, l'Empèri Astèca èra devesit en 38 províncias liadas per d'acòrds mai o mens constrenhents, especialament per lo pagament dei tributs. Au nivèu locau, lei tlatoanis vencuts per leis armadas astècas èran generalament restaurats après la guèrra. Avián una autonomia importanta a condicion de pagar lo tribut demandat.

 

Cada ciutat-estat aviá generalament l'estatut d'altepetl e èra alora dirigida per un sobeiran dich tlatoani. Aquelei sobeirans èran de la mema familha, mai la succession se debanava pas totjorn de paire en fiu car lei cosins, lei fraires e leis oncles avián tanben de drechs au tròne. De mai, au començament de l'Istòria astèca, lo tlatoani èra designat per una assemblada generala de guerriers. Vèrs la fin de l'Empèri, l'estatut dau tlatoani de Tenochtitlan, vengut huey tlatoani après lei conquistas astècas, èra considerat coma mieg divin. Pasmens, èra totjorn elegit per un grand conseu e lo vòte deviá èsser aprovat per leis autrei membres de la Tripla Aliança (Texcoco e Tlacopan). Lo membre de la familha mai competent èra donc generalament elegit. La nominacion veniá definitiva tre que l'emperaire novèu aviá mostrat de pròvas de sei capacitats, generalament per la conquista d'autrei províncias.

Lo poder dau tlatoani èra principalament la direccion deis afaires exteriors de la vila e la realizacion dei ceremònias religiosas per protegir la ciutat. Aviá de conselhiers qu'èran lo Cihuacoatl, cap dei fòrças armadas, e certanei grands dignitaris. De mai, certanei tlatoanis, coma aqueu de Texcoco, avián de conseus permanents per certanei subjèctes, coma leis afaires militars, lei finanças, la musica... etc.

 

En fòra dau tlatoani, leis autrei personatges importants dau govèrn d'una ciutat-estat èran lei responsables militars. Lo premier èra lo Cihuacoatl qu'èra lo cap deis armadas e tanben lo jutge deis apelacions o lo remplaçant dau tlatoani. De mai, quatre autrei conselhiers acompanhavan lo cihuacoatl per lo comandament de l'armada. Totei lei conselhiers èran membres dau Grand Conseu que se podiá opausar tres còps ai decisions de l'emperaire.

Au moment de l'invasion espanhòla, la societat astèca èra fòrtament ierarquizada a l'entorn de cinc grops sociaus principaus : la noblesa, lo clergat, lei marchands, lei roturiers non marchands e leis esclaus.

La noblesa èra la classa a la cima de la societat e dau poder astèca. Foguèron dichs dignitaris, senhors o cacics per lei cronicaires espanhòus. Sei membres èran generalament elegits ai foncions administrativas, militaras o religiosas per sei conciutadans. Puei, aqueleis eleccions devián èsser confirmadas per lo poder. Per assegurar sei ròtles, lei membres de la noblesa recebián de revenguts dei tèrras e una partida dei tributs pagats per lei pòples de l'Empèri Astèca. De mai, èran dispensats dau pagament de l'impòst. Pasmens, au moment de la conquista, la noblesa èra a venir pauc a pauc una classa ereditària. D'efèct, seis enfants avián automaticament accès ais escòlas melhoras e certanei familhas acomencavan de se crear de parents d'origina divina per legitimar lor permanància au poder.

Lo clergat èra la segonda classa de la societat astèca per òrdre d'importància, en causa de son caractèr religiós fòrça prononciat. Lei prèires èran tanben dispensats d'impòsts e avián una formacion similara a la noblesa. Son estructura èra fòrça ierarquizada. Ansin, lei províncias èran dirigidas per de prèires superiors. Un ròtle pròche d'aqueu de vicari generau èra tengut per lo Mexicatl Teohuatsin de Tenochtitlan, la capitala astèca. Lo ròtle principau dei prèires èra la realizacion de rituaus e ceremònias religiós. Pasmens, avián tanben una activitat sociala importanta, especialament au nivèu deis espitaus.

Lei marchands, dichs « pochteca », èran un grop sociau especiau en causa dei particularitats dau comèrci d'America Centrala. D'efèct, lei marchands formavan d'expedicions relativament luenchas amb un caractèr militar força important per la proteccion dei caravanas. De mai, aqueleis expedicions avitalhavan Tenochtitlan en produchs exotics e certanei marchands podián tanben servir d'espions.

Ansin, la classa dei marchands teniá de quartiers e de tribunaus pròpris, èra dispensada dei servicis personaus e dei trabalhs publics organizats per l'Estat. De mai, seis enfants podián anar ais escòlas reservadas a l'aristòcracia. Enfin, lei marchands podián portar de joièus en òr e de vèstits luxuós per certaneis ocasions meme s'aquelei demostracions de richessa èran limitadas per evitar de turtar lei privilègis de la noblesa.

Lei roturiers non marchands formavan de grops diferents en foncion de l'activitat o de la possession de tèrras :

• lei « macehualtin » èran la màger part de la populacion e exercissián lei mestiers d'artesans, d'artistas o de païsans. Devián participar ai òbras publicas de l'Estat, realizar un servici militar e pagar un tribut. Èran gropats en « calpulli » qu'aviá la possession collectiva dei tèrras. Cada familha recebiá lo drech d'utilizar una partida d'aquelei tèrras.
• una partida dei « macehualtin » formavan una aristòcracia inferiora (guerriers aiglas o guerriers jaguars) a la noblesa dei grands dignitaris gràcias au servici militar. D'efèct, lei soudats pus meritants avián la possibilitat de venir « cuauhpilli » e d'obtenir certanei privilègis de la noblesa.
• Lei « mayeque » èran una classa inferiora ai « macehualtin » que fasián pas partida d'un « calpulli ». Devián cultivar lei tèrras dei senhors.
• Lei « tlalmaitl » èran de païsans sensa tèrras qu'èran pas considerats coma de ciutadans astècas. Pagavan donc pas d'impòst mai devián far lo servici militar.

Leis esclaus èran la proprietat d'un mèstre e avián de drechs civics. D'unei, capturats durant una guèrra, èran destinats ai sacrificis umans de la religion astèca. Leis autreis, dichs « tlatlacotin » venián esclaus per divèrsei rasons coma la realizacion d'un delicte o la venda per de parents, o per d'esperelei, durant una famina o per pagar un deute. Lo tractament deis esclaus sembla d'èsser estat bòn. Certanei podián tenir de bens e, de còps, d'autreis esclaus. Leis enfants d'esclaus èran libres. Leis esclaus podián comprar lor libertat o èsser liberats per lor mèstre o a sa mòrt.

L'economia de l'Empèri èra facha de tres domenis principaus qu'èran l'agricultura, lo comèrci e lei tributs pagats per sei províncias diferentas. L'agricultura èra capabla de norrir una populacion importanta gràcia ai culturas de gròs blat, de faiòus, de cocordas o de pebrons. En revenge, lo norrigatge, principalament de dindons, demorèt limitat. D'autra part, un sistèma de cambis e de comèrci fòrça dinamic existissiá entre lei regions de l'Empèri, especialament entre lei tèrras autas e lei zonas pròchas dei còstas. Lei vilas importantas de l'Empèri èran donc de centres comerciaus actius. Enfin, lo pagament dei tributs dei províncias imperialas èra tanben una fònt importanta de cambis d'objèctes preciós o corrents.

La prosperitat de la civilizacion astèca foguèt permesa per l'eficacitat d'una agricultura capabla de norrir de milions d'abitants. Conoissián de tecnicas de construccion de bancaus e d'aigatges. De mai, leis Astècas capitèron de restaurar e de melhorar lei sistèmas d'aigatges dei civilizacions precedentas de la region.Dins certanei regions, coma lo lac Xochimilco, existissiá tanben de culturas flotantas fòrça fertilas.

La planta pus cultivada èra lo gròs blat qu'èra transformat en tortilla. Leis autrei culturas principalas èran l'avocat, lei faiòus, lei cocordas, lei trufas, la sàuvia e lo pebron. De mai, dins lei regions litoralas, existissiá tanben de culturas de coton, de cacau e d'aubres dau cauchó.

 

Lo comèrci astèca èra fòrça desvolopat, especialament entre lei regions autas e aquelei dau litorau. Lei cambis pertocavan lei recòltas dei zonas autas coma lo gròs blat e lei produchs preciós dei regions litoralas coma lei plumas, l'obsidiana, lo cacau o lo coton. Aquelei produchs èran generalament venduts sus lei mercats dei vilas. Aquelei mercats, coma aqueu de Tlatelolco, avián una importància granda e podián recebre 60 000 visitaires cada jorn. Se debanavan generalament d'un biais setmanier per un vilatge tipic. Pasmens, aqueu ritme èra jornadier dins lei grandei vilas. De vendre de produchs en defòra dei mercats èra defendut e lei pretz èran fixats per lo cap dei marchands.

Lo sistèma dei tributs pagats per certanei províncias de l'Empèri èra un ensems de cambis de produchs parallèl au comèrci oficiau. D'efèct, per una província, l'integracion dins l'Empèri aviá d'avantatges coma lo desvolopament dau comèrci, lo mantèn d'una autonomia vertadiera e una proteccion contra leis autrei pòples de la region mai tanben d'inconvenients coma lo pagament d'un tribut per la populacion. Lei produchs inclús dins lei tributs èran similars ai marchandisas vendudas sus lei mercats. Èran donc de materiaus preciós coma coton o pluma e egalament de produchs quotidians coma lo manjar. Aquelei tributs èran diferents segon lei regions e pagats un a quatre còps dins l'an.

L'Empèri Astèca aviá un sistèma de monedas basat sus lei favas de cacau e sus de longors de teissut de coton. Lei favas èran utilizadas per lei crompas pichonas de la vida vidanta. En revenge, lei longors de coton, dichas « quachtli », èran destinadas ai crompas pus importantas. Diferentei qualitats de teissuts existissián. Aqueu sistèma de moneda permetèt principalament lei cambis sus lei marcats.

La religion astèca es caracterizada per lo politeïsme e l'associacion d'una divinitat o d'un rite per cada instant de la vida. Lei dieus principaus son Quetzalcoatl (dieu de la civilizacion), Tezcatlipoca, Tlàloc (dieu de la plueja), Chalchitlicue (frema de Tlàloc), Metztli, Cihuacoatl, Ilamatecuhtli e Mixcóatl. Lei prèires avián un ròtle important car èran lei solets que podián contraròtlar lei fòrças de la natura. Un ensems de calendiers liturgics precís reglava e ordenava totei lei ceremònias. Aquelei èran marcadas per l'utilizacion frequenta dei sacrificis d'umans capturats pendent lei guèrras contra leis estats vesins.

 

Leis Astècas avián doas formas principalas per lei manifestacions subrenaturalas qu'èran dichas « teotl » e « tēixiptla ». La « teotl » designava una fòrça impersonala impregnant lo monde. En revenge, lo « tēixiptla » designava lei representacions fisicas (dieus, idòlas...) de la « teotl » e l'activitat religiosa umana per aquelei representacions.

La religion astèca èra una mescla dei religions astèca e dei pòples pus ancians de la region. Coma per leis autrei religions de Mesoamerica, l'observacion dau cèu aviá donc un ròtle important. Lei dieus principaus deis Astècas èran donc Huitzilopochtli, dieu dau Soleu e de la guèrra, Tlaloc, dieu de la plueja e Quetzalcoatl, la sèrp emplumada, dieu de la civilizacion, d'origina probablament toltèca. Pasmens, existissiá un nombre fòrça important de dieus car la màger part deis objèctes o manifestacions naturaus èran restacats a un dieu particular. Ansin, per exemple, 400 dieus diferents èran restacats a la saba de l'agava.

La mitologia astèca depintava una seria de mondes destruchs per de desastres generalament entraïnats per lor Soleu :

• Lo premier foguèt destruch per d'inondacions causant l'aparicion de peis a partir d'umans subrevivents.
• Lo segond foguèt destruch per lo fuòc. Lei subrevivents venguèron alora d'animaus.
• Lo tresen foguèt destruch per de tèrratrems e d'atacas de bèstias fèras.
• Lo quatren s'acabèt per la transformacion deis abitants en moninas.
• Lo cinquen foguèt destruch per una inondacion dau tipe diluvi. Solament un pareu subrevisquèt a la cima d'una montanha. Après lo desastre, poguèron poplar tornarmai la Tèrra que conoguèt lo pòple astèca.

D'autra part, en fòra dei dieus, leis Astècas avián tanben un nombre important de supersticions e de rites quotidians. Certanei, especialament per lei naissenças, lei maridatges e la mòrt, èran pus importants.

 

Leis Astècas avián tres calendiers liats a la mitologia astèca, influenciats per lei calendiers maias :

• Lo « tonalpohualli » qu'es un calendier sacrat de 200 jorns assemblats en 20 grops tenent 13 jorns. Un simbòl èra tanben associat ai grops e ai jorns.
• Lo « xiuhpohualli » qu'es un calendier solar de 365 o 365,25 jorns. L'annada es devesida en 18 mes de 20 jorns mai un mes pus pichon de cinc jorns considerats coma nefasts, probablament amb un jorn suplementari cada quatre annadas.
• Un calendier de 584 jorns basat sus lei cicles de Vènus.

 

Dins la religion astèca, lei prèires avián un ròtle important car èran lei solets que podián contraròtlar lei fòrças de la natura. Ansin, la preséncia d'un prèire èra necessaria per la màger part dei rites principaus. Per exemple, lo nom deis enfants èra chausit per un prèire quatre jorns après la naissença. Lo clergat èra fòrça organizat e ierarquizat. Ansin, lo cap dau temple de Huitzilopochtli de Tenochtitlan aviá un ròtle important, especialament per lei ceremònias oficialas de l'Estat. Pasmens, leis autrei clergats dei dieus principaus dau panteon demoravan independents dei prèires de Huitzilopochtli e avián lor ierarquia e lor importància pròprias.

Lei centres religiós principaus èran aquelei de Tenochtitlan e de Cholula. Lo modèl dei temples astècas es una piramida amb una plaça granda davant un costat. De mai, certanei temples avián una plataforma a la cima per la realizacion dei ceremònias pus importantas. D'autra part, se bastissiá regularament un revestiment novèu. Ansin, lei temples dei dieus principaus de la religion astèca aumentavan pauc a pauc lor talha gràcias a l'empielament regulars de revestiments. Enfin, vèrs la basa de la piramida, èran situats lei lotjaments dau personau coma lei prèires o l'orquèstra e lei dançaires dau temple.

Lo temple principau de l'Empèri Astèca èra lo « Templo Mayor » situat au centre de Tenochtitlan. Èra una piramida d'una autor de 45 mètres que teniá a sa cima dos temples consacrats ai dieus Tlaloc e Huitzilopochtli. Fasiá partida d'un ensems mai impausant amb d'autrei temples d'una talha importanta qu'èran dedicats a Chicomecoatl, Tezcatlipoca, Quetzalcóatl e a quatre dieus dei pòples conquists.

La practica dei sacrificis umans èra una caracteristica importanta de la religion astèca, especialament per leis Europèus crestians dau sègle XVI. Aquela practica existissiá dins la màger part deis estats d'America Centrala. Pasmens, leis Astècas l'estendèron a un nivèu pus desvolopat e desconegut a respèct deis autrei pòples de la region. Per exemple, lo codex Telleriano-Remensis, un document astèca originau dau sègle XVI, parla de 20 000 sacrificis per la renovacion dau Templo Mayor en 1487.^[2]

La màger part dei sacrificats èran probablament d'esclaus capturats durant una guèrra. D'efèct, cada an, leis Astècas mandavan d'ofensivas contra certaneis estats per obtenir de presoniers per sei ceremònias de sacrificis. L'exemple pus conegut es l'estat de Tlaxcala, totalament enclavat dins lo territòri de la Tripla Aliança, que foguèt l'aliat principau deis espanhòus pendent la conquista de l'Empèri Astèca. Pasmens, es possible que certanei sacrificats èran volontaris per èsser divinizats après lo rite. Enfin, certanei ceremònias necessitavan de personas especialas coma de nanets o de gibós.

Lo nahuatl, o astèca classic, escrich amb de caractèrs latins, es la lenga d'una literatura rica de qué la màger part a disparegut pendent o après la conquista espanhòla. Un subjècte important èra la narracion istorica. Ansin, existís un nombre grand de codex contant de fachs istorics, de legendas o de genealogias que son donc de fònts fòrça preciosas per lei recèrcas sus leis Astècas.

 

La lenga deis Astècas èra lo nahuatl. Èra escricha, avans la conquista espanhòla, amb un sistèma d'ideogramas, de pictogramas e de simbòls fonetics^[3]. Son utilizacion èra limitada ais elèits e èra un simbòl de poder dins la societat astèca. Permetèt l'enregistrament d'informacions religiosas, istoricas e economicas^[3]. L'escritura astèca dispareguèt brutalament au sègle XVI en causa de la conquista espanhòla. D'efèct, la lenga foguèt victima d'una desconsideracion importanta. De mai, la lucha per impausar lo catolicisme ai populacions d'America Centrala entraïnèt la destruccion deis escrichs astècas. Enfin, l'alfabet astèca foguèt remplaçat per l'alfabet latin per l'escritura dau nahuatl espereu^[3].

Lo cant e la poesia èran leis activitats mai apreciadas per leis Astècas. Organizavan de concors, de representacions e d'espectacles. Ansin, un nombre important de poèmas foguèt rejonch dins lo corrent de la conquista espanhòla. Lo nom de certaneis autors astècas es donc totjorn conegut coma Nezahualcóyotl, tlatoani de Texcoco e Cuacuatzin. Divèrsei tipes diferents formavan la poesia astèca. Per exemple, lo « Yaocuicatl », consacrat ai dieus e a la guèrra, lo « Teocuicatl », dedicat ai divinitats, o encara lo «  Xochicuicatl », destinat ai flors. Existissiá tanben de pèças de teatre amb orquèstra e acrobatas per lo divertiment dei nòbles.

Leis arts astècas coneguts son principalament l'arquitectura qu'èra derivada de l'art toltèca de Teotihuacan, l'escultura, lo trabalh de l'aur, lo trabalh dei plumas e la pintura.

L'arquitectura astèca foguèt destrucha d'un biais sistematic per la colonizacion deis espanhòus. Pasmens, l'organizacion de centres de populacion importants es relativament ben coneguda per lei scientifics. Ansin, a Tenochtitlan, lo centre de la vila es ocupat per un quartier religiós envitoutat per una escencha. Aqueu quartier assosta unei temples, d'escòas religiosas, de palais... etc. Lei temples avián sovent una forma rectangulara e piramidala. Lei temples circulars èran rars e probablament dedicats au dieu dau vent. A la cima de la piramida, se situa una plataforma amb un santuari pichon. Leis ostaus astècas avián pas de fenèstras e tenián una cort interiora amb un jardin e un banh de vapor. Leis abitants modèsts avián una teulissa de palha. En revenge, leis ostaus dei dignitaris astècas avián dos estancis e una teulissa.

 

Coma per l'arquitectura, la màger part deis esculturas astècas foguèron destruchas per leis espanhòus. Pasmens, leis exemplars conservats mòstran que leis Astècas èran capables d'escultar divèrs materiaus coma la pèira, la fusta, lei metaus preciós, lei pèrlas e lei pèiras preciosas. D'estatuas religiosas e profanas existissián. Ansin, lei bastiments religiós èran decorats per d'estatuas representant d'animaus o d'atributs dei dieus, coma de sèrps o de tèstas de granolhas. Lei pèças profanas èran generalament comandadas per lei sobeirans e leis emperaires.

L'art de la pintura èra fòrça desvolopat per la decoracion dei muralhas de temples e de palais. Aqueleis òbras foguèron destruchas per la colonizacion e l'evangelizacion de la region. Pasmens, lei fragments descubèrts per lei scientifics mòstran l'existéncia de representacions pintadas de dieus. De mai, leis escrichs e l'escritura astècas èran de tieras d'imatges sonhosament dessenhadas e coloradas.

• (en) Manuel Aguilar-Moreno, Handbook to Life in the Aztec World, Oxford University Press (2007), 464 p. (ISBN 0-19-533083-8)
• (fr) Nigel Cawthorne (trad. Daniel Alibert-Kouraguine), L'art des Aztèques, Solar (1999), 96 p. (ISBN 2-263-02860-9) .
• (fr) Georges Duby (dir.), L'Histoire du monde. Le Moyen Âge, Larousse (1994) (ISBN 2-03-209002-3) .
• (fr) Christian Duverger, L'origine des Aztèques, Seuil, coll. « Points Histoire » (2003), 432 p. (ISBN 2-02-059075-1) .
• (fr) Christian Duverger, La Fleur létale, Seuil, coll. « Recherches anthropologiques » (1979) (ISBN 2-02-005169-9) .
• (fr) Christian Duverger, L'esprit du jeu chez les Aztèques, Walter de Gruyter (1978) (ISBN 90-279-7664-3) .
• (fr) Michel Graulich, Le sacrifice humain chez les Aztèques, Fayard, 2005, 415 p. (ISBN 2-213-62234-5)
• (fr) Paul Hosotte, L'Empire aztèque, impérialisme militaire et terrorisme d'État, Economica (2001).
• (es) Eduardo Matos Moctezuma, Tenochtitlan, Fondo de Cultura Económica & El Colegio de México, coll. « Obras de Historia / Ciudades » (2006), 191 p. (ISBN 968-16-8118-5) .
• (fr) Michel Mourre (dir.), Dictionnaire Encyclopédique d'Histoire, Bordas-Sejer (2004) (ISBN 2-04-027055-8).
• (en) Esther Pasztory, A Civilization Going Mad. The Aztecs in Western Thought, dins Arqueología e historia del Centro de México : Homenaje a Eduardo Matos Moctezuma (2006), p. 638-643 (ISBN 968-03-0180-X).
• (fr) Jacques Soustelle, Les Aztèques, Presses Universitaires de France, coll. « Que sais-je? » (2003), 128 p. (ISBN 2-13-053713-8) .
• (fr) Jacques Soustelle, Les Aztèques à la veille de la conquête espagnole, Hachette Littératures (2002) (1^a edicion en 1955), 318 p. (ISBN 2-01-279080-1) .
• (fr) Jacques Soustelle, L'Univers des Aztèques, Hermann, coll. « Savoir » (1997).
• (en) Berdan, Frances F. and Patricia Reiff Anawalt (1997) The Essential Codex Mendoza. University of California Press, Berkeley. ISBN 0-520-20454-9.
• (en) Cortés, Hernan (1987) Letters from Mexico. Nòva edicion. Traduch per Anthony Pagden. Yale University Press, New Haven. ISBN 0-300-03724-4.
• (en) Díaz del Castillo, Bernal (1963) The Conquest of New Spain. Traduch per J. M. Cohen. Penguin, New York. ISBN 0-14-044123-9.
• (en) Díaz, Gisele and Alan Rogers (1993) The Codex Borgia: A Full-Color Restoration of the Ancient Mexican Manuscript. Dover Publications, New York. ISBN 0-486-27569-8.
• (en) Durán, Fray Diego (1971) Book of the Gods and Rites and The Ancient Calendar. Traduch per Fernando Horcasitas and Doris Heyden. University of Oklahoma Press, Norman. ASIN B000M4OVSG. ISBN 0-8061-1201-8 (edicion de 1977).
• (en) Durán, Fray Diego (1994) The History of the Indies of New Spain. Traduch per Doris Heyden. University of Oklahoma Press, Norman. ISBN 0-8061-2649-3.
• (es) Garganigo et al., (2008) Huellas de las Literaturas Hispanoamerica. 3^ena edicion. Prentice Hall, New Jersey. ISBN 0-13-195846-1.
• (en) Zorita, Alonso de (1963) Life and Labor in Ancient Mexico: The Brief and Summary Relation of the Lords of New Spain. Traduch per Benjamin Keen. Rutgers University Press, New Brunswick. ASIN B000INWUNE. ISBN 0-8061-2679-5 (1994 paperback).