Aromanés
L’aromanés (ditz maitot macedo-romanés en romaní[1]), en aromanés limba armãneascã, armãneashce, armâneashti o armânã (aromanés), nomat totparier per l’adverbe armãneashte o armãneshce, es una lenga romanica orientala, parlada per los aromanés, e forma, emb lo dacoromanés, lo meglenoromanés e l’istroromanés, lo diasistèma roman de l'Èst[2]. Mas per quauques linguistes subretot romanés[3] qu'es un dialècte dau romanés, coma lo moravalac (disparut), lo morlac o dalmate (disparut), lo meglenoromanés e l’istroromanés (qui n'an pus que quauques centenats de locutors). Mas existís una escòla (alemanda e ongresa) qui estima que qu'es lo dacoromanés qui es un dialècte de l'aromanés. L'aromanés es parlat en Albania, Bulgaria, Grècia, Macedònia del Nòrd, Romania e en Serbia, per 80 000 a 1 000 000 personas.
Alfabet aromanés
modificarL’alfabet adoptat au symposium de Bitola[4] comporta daus caractèrs sens diacritics, levat ã. Una part daus caractèrs e daus grops de letras an las mesmas valors qu’en italian o en romanés : c, ce, ci, che, chi, g, ge, gi, ghe, ghi, e e o (i comprés dins las diftongas), i e u (i comprés semivocalicas), k, q, w e y dins los mots estrangiers[5]. Pasmens, l’alfabet de l’aromanés es pas unitari per tota la linga, car etn de las letras e grops de las letras alternatius, per rendre doas menas de prononciacion variant segon los parlars.
Las 27 letras e los 9 digrafes de l'alfabet aromanés[6][7][8] :
| Letra | Nom[9] | Prononciacion (AFI) | Notas |
|---|---|---|---|
| A, a | a | a | – |
| Ã, ã | ã | ə, ɨ | Per /ɨ/, utilizatz benleu "â" |
| B, b | bã | b | – |
| C, c | cã | k, tʃ, x | /k/ quand eu es seguit de "a", "o", "u" o 'na consonanta (/x/ dins quauques dialectes); /tʃ/ quand eu seguit de "e" o "i" |
| D, d | dã | d | – |
| Dh, dh | dhã | ð | Utilizat mas per notar un accent particulier, sinon, s'utilizar lo "d" |
| Dz, dz | dzã | dz | – |
| E, e | e | ɛ | – |
| F, f | fã | f | – |
| G, g | gã | ɡ, dʒ, ɣ | /ɡ/ avant "a", "o", "u" o una consonanta (/ɣ/ dins quauques dialectes); /dʒ/ avant "e" e "i" |
| H, h | hã | h | – |
| I, i | i | i | – |
| J, j | jã | ʒ | |
| K, k | ca | c | Nonmas d-avant "e" o "i" |
| L, l | lã | l | – |
| Lj, lj | lj | ʎ | Ven de la romanizacion dau macedonian |
| M, m | mã | m | – |
| N, n | nã | n | – |
| Nj, nj | nj | ɲ | Ven de la romanizacion dau macedonian |
| O, o | o | o | – |
| P, p | pã | p | – |
| Q, q | kiu | k | Nonmas utilizat dins los mots estrangiers – qu'es lo "c" que sirá utilizat normalament |
| R, r | rã | r | – |
| Rr, rr | rrã | ? | Utilizat mas per notar un accent particulier, sinon, s'utilizar lo "r" |
| S, s | sã | s | – |
| Sh, sh | shã | ʃ | – |
| T, t | tã | t | – |
| Th, th | thã | θ | Nonmas utilizat per notar daus accents particuliers ente queu fonèma es present, sinon emplejar lo "t" |
| Ts, ts | tsã | ts | – |
| U, u | u | u | – |
| V, v | vã | v | – |
| W, w | dublã vã | w | Nonmas utilizat dins los mots estrangiers |
| X, x | csã/gzã | /ks/, /ɡz/ | Mesma prononciacion qu'es occitan |
| Y, y | i greacã | j, ɣ | /j/ avant "e" e "i", /ɣ/ alhors |
| Z, z | zã | z | – |
En mai, lo digrafe "gj" (ɟ avant "e" e "i") es tanben utilizat.
Mots e frasas comunas
modificar| Occitan (lem.) | Aromanés |
|---|---|
| Aromanés / Aromanesa (persona) | Armãn/ rrãmãn(m.), armãnã/ rrãmãnã (f.) |
| Aromanés (linga aromanesa) | Limba armãneascã/ limba rrãmãneascã; armãneashti/ armãneashte / armãneashci / armãneashce / rrãmãneshti |
| Bonjorn ! | Bunã dzua! |
| Coma t'apelas-tu ? | Cum ti chiamã? (informau) |
| Qual atge as-tu ? | Di cãtsi anji esht? |
| Coma quò vai ? | Cumu hits? (formau) Cumu eshti?/ Cumu eshci? (informau) |
| Que fas-tu ? | Tsi fats?/ Tsi adari? (populari) |
| Au reveire ! (se vesem un autre còp) | S'nã videmu cu ghine!/ Ghini s'ni videmu!/ Ghini s'ni vãdem! |
| Adiu ! | S'nã avdzãmu ghiniatsa!/ Sã s'avdzãm buniatsa! |
| Si-us plai, Si te plai. | Vã plãcãrsescu. (formau) Ti plãcãrsescu. (informau) |
| Pardon. | S'mi hãrãdzesht. |
| Mercés. | Haristo. |
| Òc / Oc-es. | Ye/ E. |
| Non. | Nu. |
| Comprene pas. | Nu adukiescu/ Nu akicãsescu. |
| Sabe pas. | Nu shtiu/ Nu shciu. |
| Ente es la sala d'aiga ? | Yu esti tualetu? / Yu easti toaletlu?/ Yu easte tualetu? |
| Parlatz anglés ? | Zburats / Grits - anglikiashti? / anglicheashce? |
| Sei estudiant. | Mini est / estu un student/ Mine escu un student. |
| Iu sei una bona / genta persona. | Mini est / estu un om bun |
| Tu ses brava / genta. | Eshti mushat(ã)/ Eshci mushat(ã)/ Hi mushat(ã)/ Esht mushat(e). |
Exemple :
modificarArticlu 1.
Tuti iatsãli umineshtsã s-fac liberi shi egali la nãmuzea shi-ndrepturli. Eali suntu hãrziti cu fichiri shi sinidisi shi lipseashti un cu alantu sh-si poartã tu duhlu-a frãtsãljiljei.
Nòstre Paire
En gramushtean
- Tatã a nostru, tsi eshci tu tserl,
- s'ayiseascã numa a Ta,
- s'yinã amirãriľa a Ta,
- si facã vreare a Ta,
- cum tu tserl, ashi sh'pisti locl.
- Pãnea a nostrã atsea di cathi dzuã dã-nã-u sh'azã
- shi ľartã-nã amãrtiile a noastre
- ashi cum ľi ľirtãm sh'noi a amãrtoshlor a noshci.
- Shi nu nã du la pirazmo,
- ala aveagľi-nã di atsel arãul.
- Cã a Ta easte Amirãriľa shi putearea
- a Tatãlui shi Hillui shi a Ayului Spirit,
- tora, totãna sh'tu eta a etilor.
- Amen.
En fãrshãrot
- Tatã a nostu tsi eshti tu tser,
- si ayisiascã numa a Ta,
- s’yinã amirãria a Ta,
- si facã vrearea a Ta,
- cum tu tser, ashe sh’pisti loc.
- Penia a noste, atsa di cathi dzue, de-ni-u sh’aze,
- sh’ľartã-ni amartiili a nosti,
- ashe cum li ľãrtem sh’noi a amãrtoľor a noci,
- sh’nu ni du la pirazmo,
- ma viagľã-ni di atsel rãu.
- C a Ta esti amirãria ľ’puteria,
- a Tatãlui shi Hiľalui shi a Ayiului Spirit,
- tora,totãna sh’tu eta a etillor.
- Amin.
Nòtas e referéncias
modificar- ↑ (Fr)« Macédo-roumain » est une appellation impropre (puisqu’il y a des Aroumains non seulement en Macédoine mais aussi en Albanie, en Bulgarie, et en Grèce dans la région de Macédoine occidentale), due à l'immigration en Roumanie, dans la première moitié du sègle xx, de nombreux Aroumains en provenance de la Macedònia del Nòrd au sens large.
- ↑ (Fr) G. Giuglea, Alexandru Graur, Ion Coteanu, etc.
- ↑ (Fr) Gustav Weigand, Ovid Densusianu, Sextil Pușcariu, Alexandru Rosetti, Theodor Capidan
- ↑ Ici nous adoptons cet alphabet, car c’est celui qui est utilisé sur la Wikipédia aroumaine, mais nous ne changeons pas les caractères différents dans les titres originaux de documents cités.
- ↑ Voir à ce propos l’article Phonologie du roumain
- ↑ Aromanian alphabet at Omniglot
- ↑ Cunia, Tiberius. On the Standardisation of the Aromanian System of Writing Modèl:Webarchive
- ↑ .
- ↑ .