Ans 1690

1695 : en Japon, en causa dei lèis de proteccion adoptadas en 1687, lei chins s'èran multiplicats dins la capitala politica, Edo, çò que començava de pausar de problemas d'igièna. 50 000 animaus foguèron donc expulsats vèrs de canigons bastits en fòra de la vila. Un impòst especiau foguèt creat per lei norrir.
1695-1697 : après divèrsei reviradas, leis Espanhòus capitèron de conquerir Tayasal, la darriera ciutat-estat maia demorada independenta. Poguèron i destrurre lo culte maia e i instaurar lo catolicisme. Lei subrevivents se retirèron dins la jungla onte dispareguèron pauc a pauc.
1696 : aprofichant la concentracion dei tropas otomans dins lei Balcans en causa de la Granda Guèrra Turca, lei Rus conquistèron Azòv en Mar Negra. Aquela conquista foguèt reconeguda en 1700 au Tractat de Constantinòple. Arrestèron tanben de pagar tribut ai khans de Crimèa^[1] (→ 1711).
1697 : importanta desfacha otomana a Batalha de Zenta amb la pèrda de 30 000 òmes, de 87 canons e dau harèm dau sultan. Aquela victòria permetèt ais Austrians e a seis aliats d'impausar la dubertura de negociacions de patz (→ 1699).
1698-1699 : lòng dau litorau de l'Africa Orientala, presa dei comptadors portugués de Mombasa (1698) e de Zanzibar (1699) per leis Omannés.

1699 : signatura dau tractat de Karlowitz (28 de genier) que marquèt la fin de la Granda Guèrra Turca. Batut, l'Empèri Otoman deguèt cedir divèrsei territòris : Podília annexada per Polonha-Lituània, la màger part d'Ongria e d'Eslavonia e sei drechs de successions sus Transilvània a Àustria e, enfin, una partida de Dalmàcia, Ragusa, l'illa de Sassos e Morèa a la Republica de Venècia.

 

1694 : acabament dei trabalhs principaus de construccion dau Palais de Potala en Tibet. Es un palais-fortalesa que son arquitectura es inspirada per lo palais dei senhors de Ladakh situat a Leh. Pasmens, amb tretze estancis e mai d'un milièr de pèças, a de dimensions pus importantas e a la fin de sa construccion, fasiá partida dei construccions umanas pus autas de la planeta. O demorèt fins au sègle XIX. Foguèt protegit per lo govèrn chinés en 1961 e classat au Patrimòni Mondiau de l'Umanitat en 1994.

1694 : Carlo Renaldini prepausèt per lo premier còp d'utilizar lo ponch de fusion de l'aiga coma referéncia d'una escala de temperatura.

 

1698 : depaus de brevet de l'engenhaire britanic Thomas Savery (vèrs 1650 - 1710) per una maquina de vapor permetent de pompar l'aiga dins lei minas prefondas. Pasmens, son invencion èra fòrça perilhosa e son utilizacion durèt gaire.

1. ↑ (en) Benedict Humphrey Sumner, Peter the Great and the Ottoman Empire, Basil Blackwell, 1949, p. 22