Zaan

Voor de aanleg van de droogmakerijen en het Noordzeekanaal liep de Zaan van het Starnmeer naar het IJ. Langs de oever van de Zaan ontstonden aanvankelijk door lintbebouwing buurtschappen als Oostknollendam, Westknollendam, Molletjesveer, Wormer, Wormerveer, Zaandijk, Koog aan de Zaan, Haaldersbroek, 't Kalf, Oostzaandam en Westzaandam (in 1812 samengesmolten tot de 'stad' Zaandam).

Strikt genomen is de Zaan de door indijking verkregen waterloop tussen de 'Knollendam' ter hoogte van Oost- en Westknollendam in het noorden en de 'Zaandam' in het huidige Zaandam in het zuiden. Door het openen en sluiten van die twee dammen kon men de waterstand in de Zaan bij noord- en zuidwesterstorm reguleren. Door middel van sluizen aan beide zijden van de ‘Zaandijk’, als de Oostknollendammersluis en de Poelsluis (naar het Zwet), de Bartelsluis naar de Engewormer, de Gerrit Jan Honigsluis, de Mallegatsluis en de Papenpadsluis (naar de polder Westzaan) stond de Zaan in verbinding met het ‘veld’, het weidelandschap ten westen en ten oosten van de Zaan dat reikte tot Westzaan en Oostzaan.

De waterloop tussen de 'Zaandam' en het historische IJ, nu het Noordzeekanaal, noemt men de Voorzaan. Tussen 1879 en 1884 werd de Voorzaan verbouwd tot Zijkanaal G van het Noordzeekanaal, waarbij het Oostzijder Kattengat, een eiland vóór de 'Zaandam', werd doorgraven, zodat er een rechte vaarweg ontstond tussen het Noordzeekanaal en de Zaansluis van Zaandam. Wat er overbleef van het Oostzijder Kattengat werd in gebruik genomen door de houthaven, met name door houthandel William Pont, en werd het gebruikt voor houtopslag. Met het verdwijnen van de houthaven kreeg het 'William Pont eiland' een woonbestemming, die in de jaren 90 van de 20e eeuw gerealiseerd werd, en een nieuwe naam: Zaaneiland. De Zaan telt nog enkele andere eilanden, zoals de voormalige vuilstortplaats Bloemendaal nabij Westknollendam.

Langs de westoever van de Zaan lopen achtereenvolgens in Zaandam, Koog aan de Zaan, Zaandijk en Wormerveer wegen met de naam Westzijde, Zuideinde, Raadhuisstraat, Lagendijk (Koog aan de Zaan), Hoogstraat, Lagedijk (Zaandijk), Zaandijkerweg, Zuideinde, Dubbelebuurt, Zuideinde, Zaanweg, Noordeinde, Noorddijk en Piet Kuiperlaan. Zijstraten van de Noorddijk - Thalassa, Antigua en Antlantis - lopen ook langs de westoever van de Zaan^[1]. Langs de oostoever van de Zaan lopen achtereenvolgens in Zaandam en Wormer wegen met de naam Oostzijde, Kalf, Kalveringdijk, Enge Wormer, Veerdijk, Wormerringdijk en Dorpsstraat.

De bruggen over de Zaan van noord naar zuid:

Nr.:	Naam:	Soort:	Traject:	Afbeelding:
1	Prins Clausbrug	verkeersbrug (basculebrug)	Wormer (Ned Benedictweg - Noordweg)
2	Zaanbrug	verkeersbrug (ophaalbrug)	Wormerveer - Wormer (Edisonstraat - Nieuweweg)
2a	Tijdelijke Zaanbrug	verkeersbrug (basculebrug)	Wormerveer - Wormer (Lassiestraat)	Tijdelijke brug tijdens nieuwbouw Zaanbrug
3	Julianabrug	verkeersbrug (basculebrug)	Zaandijk - Zaandam (Guisdijk - Leeghwaterweg)
4	Coenbrug	verkeersbrug (basculebrug)	Amsterdam - Uitgeest
5	Willem Alexanderbrug	verkeersbrug (basculebrug)	Koog aan de Zaan - Zaandam (Leliestraat - Paltrokstraat)
6	Spoorbrug Zaandam	spoorbrug (draaibrug)	Zaandam - Enkhuizen (spoorlijn Zaandam - Enkhuizen)
7	Bernhardbrug	verkeersbrug (basculebrug)	Zaandam (Vincent van Goghweg)	Tweede brug van onder
9	Beatrixbrug	verkeersbrug (basculebrug)	Zaandam (Peperstraat)	Sluis met bruggen in midden
10	Wilhelminabrug	verkeersbrug (basculebrug)	Zaandam (Wilhelminastraat)	Sluis met bruggen in midden
11	Dr. J.M. den Uylbrug*	verkeersbrug (basculebrug)	Zaandam (Dr. J.M. den Uylweg)	Eerste brug van boven

* Deze brug ligt over het Zijkanaal G.

•  
  Dr. J.M. den Uylbrug over de Voorzaan
•  
  Sluis tussen de Beatrixbrug en de Willhelminabrug te Zaandam. Vanaf hier naar het noorden tot Oost- en West-Knollendam loopt de Zaan.
•  
  De oude Hondsbossche sluis te Zaandam.
•  
  De Zaan met molens van de Zaanse Schans langs de oever.

Het eiland Bloemendaal ligt in de Zaan ter hoogte van Westknollendam.

Van januari 2018 tot eind september 2022 voer de Zaanferry tussen Amsterdam en de Zaanse Schans.

• Zaanstreek

• Molens langs de Zaan. Door Thijs de Gooijer, Uitgeverij René de Milliano, Alkmaar 2005. ISBN 90-72810-50-3.
• Cacao langs de Zaan. Door Thijs de Gooijer , Uitgeverij Rene de Milliano, Alkmaar 2011. ISBN 90-72810-59-7.
• Boven de Zaan. Door Karel Tomeï. Uitgeverij Inmerc b.v., Wormer, 2000. ISBN 90-6611-097-X.

• Foto's van de bruggen over de Zaan

 

Zie de categorie Zaan van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.