Wikipedia:Uitgelicht

Mark Twain

Samuel Langhorne Clemens, pseudoniem Mark Twain, was een Amerikaanse schrijver en humorist, vooral bekend van zijn romans De lotgevallen van Tom Sawyer en De lotgevallen van Huckleberry Finn. Twain groeide op in Hannibal (Missouri), dat hij ook als achtergrond gebruikt voor enkele van zijn werken. Voor zijn doorbraak als schrijver werkte hij als letterzetter, scheepsloods en journalist. Op latere leeftijd ontwikkelde hij maatschappijkritische, progressieve ideeën. (Lees verder)

Wetenschapsfilosofie

Wetenschapsfilosofie is een discipline van de filosofie die zich bezighoudt met het kritisch onderzoek naar de vooronderstellingen, de methoden en de resultaten van de wetenschappen. Daarbij rekent ze behalve de natuurwetenschappen bijvoorbeeld ook de sociale wetenschappen, de psychologie en de economie tot haar studiegebied.

Wetenschapsfilosofie heeft zowel een normatieve als een descriptieve taak. De eerste leidt tot de eis van filosofische of epistemologische adequaatheid - dat een wetenschapstheorie overeenkomt met filosofische ideeën - de tweede tot de eis van historische adequaatheid - dat de beschrijving overeenkomt met hoe wetenschap werkelijk bedreven wordt. Het werk The Structure of Scientific Revolutions van Thomas Kuhn maakte dat de nadruk van de eerste verschoof naar de tweede. (Lees verder)

Zonlicht

Zonlicht is het zichtbare deel van het totale spectrum elektromagnetische straling dat de zon uitzendt. Een klein deel hiervan bereikt de aarde, maar dit is voldoende en essentieel om het leven op aarde in stand te houden. Zonlicht wordt, voordat het het aardoppervlak bereikt, in de atmosfeer op verschillende manieren verstrooid en gefilterd.

Het vermogen per vierkante meter van de elektromagnetische straling van de zon dat de aardatmosfeer bereikt, de zonneconstante, is gemiddeld 1367 W/m². De stralingsintensiteit aan het aardoppervlak is veel kleiner dan de zonneconstante aan de bovenrand van de atmosfeer. (Lees verder)

Patat-frietgrens

De patat-frietgrens is de informele benaming voor een opvallende idiomatische isoglosse binnen het Nederlands taalgebied. In Nederland wijst het gebruik van ‘friet’ dan wel ‘patat’ er vaak op of de spreker van beneden of boven de grote rivieren afkomstig is. Veel Nederlandstaligen hebben bovendien een sterke voorkeur voor en/of afkeer van een van beide varianten. Met uitzondering van Zeeland loopt de isoglosse grotendeels gelijk met die van de zachte g. (Lees verder)

Fabels van Aesopus

De fabels van Aesopus, vaak ook Aisopische fabels of Aesopica (Latijn) genoemd, is een verzameling van fabels die toegeschreven worden aan de Griekse dichter Aesopus (ook wel: Aisopos) (ca. 620-560 v.Chr.). Zijn verhalen zijn bekend om de dieren die zich gedragen als mensen (personificatie).

Aristoteles bericht van Aesopus dat hij een slaaf van Thracische oorsprong zou zijn. Mogelijkerwijze zijn veel van zijn dierfabels van Thracische herkomst.

In 1703 verscheen de eerste volledige vertaling van een aantal fabels. De fabels van de Romeinse dichter Phaedrus en van de 17e-eeuwse Franse dichter La Fontaine zijn voor een groot deel op de fabels van Aesopus gebaseerd. In Rusland is de bewerking van de 19e-eeuwse auteur Ivan Krylov heel beroemd. Ook een anonieme middeleeuwse Nederlandstalige auteur liet zich inspireren tot een bundel van fabels, genaamd Esopet. (Lees verder)

Dodo

De dodo (Raphus cucullatus) was een loopvogel die leefde in de bossen op het eiland Mauritius. Het dier was ongeveer een meter hoog en kon venijnig van zich afbijten met zijn grote snavel. Verder zou hij vrij hulpeloos zijn geweest. Zijn voedsel bestond uit zaden en vruchten. De dodo kon niet vliegen en had, tot de komst van Nederlandse kolonisten, geen natuurlijke vijanden. De vogelsoort is rond 1690 uitgestorven. (Lees verder)

Bonsai

Bonsai (盆栽) is de Japanse traditie van het cultiveren van bomen in potten. Een houtige plant wordt tijdens de groei zodanig gemanipuleerd dat het een miniatuurboom blijft die in eenvoudige lijnen de wezenlijke kenmerken vertoont van een volgroeid natuurlijk exemplaar. De meer dan duizend jaar oude bonsaitraditie is gestoeld op de Chinese kunstvorm 'penzai'. De karakters waarmee het Chinese woord 'penzai' wordt geschreven, worden in het Japans uitgesproken als 'bonsai'. (Lees verder)

Tina Turner

Tina Turner, artiestennaam van Anna Mae Bullock (Brownsville (Tennessee), 26 november 1939 – Küsnacht, 24 mei 2023), was een zangeres en actrice. Amerikaans van geboorte, verruilde ze haar nationaliteit in 2013 voor die van Zwitserland. Ze stond bekend als de Queen of Rock 'n' Roll.

In de jaren 60 en 70 werd ze met haar echtgenoot Ike Turner wereldberoemd als het duo Ike & Tina Turner. In de jaren 80 brak ze door met een uiterst succesvolle solocarrière. De zangeres is met tweehonderd miljoen verkochte platen de bestverkopende vrouwelijke rockartiest en verkocht de meeste concerttickets van alle soloartiesten ter wereld. Turner stond bekend om haar krachtige stemgeluid en haar energieke optredens: big hair (meestal een pruik), hoge hakken en een korset of minirok. (Lees verder)

Frank Zappa

Frank Vincent Zappa (Baltimore, 21 december 1940 – Laurel Canyon (Californië), 4 december 1993) was een Amerikaans componist en musicus, die ook deel uitmaakte van of de leiding had over verschillende rockgroepen (zoals The Mothers of Invention). Zappa mengde op geheel eigen wijze rockmuziek met psychedelica, jazz, experimentele muziek en eigentijdse klassieke muziek gecombineerd met een grote dosis zelfspot, humor en performance-art.

Zappa was een van de weinige componisten uit de 2e helft van de 20e eeuw, die pop, jazz en klassiek combineerde.(Lees verder)

Sri Lanka

Sri Lanka, officieel de Democratische Socialistische Republiek Sri Lanka, is een republiek op het gelijknamige eiland in de Indische Oceaan, ten zuiden van India. Tot 1972 werd het Ceylon genoemd. In het begin van de 16e eeuw werd het eiland gekoloniseerd door Portugal en Nederland, alvorens het gehele land van 1815 tot 1948 onder het bestuur van het Britse Rijk kwam. De commerciële hoofdstad is Colombo, maar de officiële hoofdstad is het nabijgelegen Sri Jayewardenapura Kotte, waar het parlement zetelt. (Lees verder)

Sinterklaas

Sinterklaas of Sint-Nicolaas is de hoofdpersoon van het gelijknamige jaarlijkse volksfeest (oorspronkelijk een kinderfeest) dat op 5 december in Nederland (en in enkele voormalige Nederlandse koloniën), en op 6 december in België wordt gevierd. Het feest is gebaseerd op de traditie over de bisschop van Myra, Sint-Nicolaas, die vanaf de derde eeuw n.Chr. in Klein-Azië leefde. Van de religieuze verering en van Sint-Nicolaas' rol als patroonheilige voor verschillende beroepsgroepen is nu weinig of niets meer over; alleen het kinderfeest wordt tegenwoordig nog gevierd.

De moderne vorm van het sinterklaasfeest komt waarschijnlijk voort uit het prentenboekje Sint Nikolaas en zijn knecht (1850) van de onderwijzer Jan Schenkman (1806-1863), maar het kinderfeest heeft een veel oudere oorsprong. (Lees verder)

Lucy

Australopithecus afarensis is een uitgestorven mensachtige van het geslacht Australopithecus uit het Plioceen van Oost-Afrika.

Sinds 1935 werden in het gebied van Laetoli in Tanzania losse tanden en beenderen van zeer vroege mensachtigen gevonden, ruim drie miljoen jaar oud. Tussen 1973 en 1977 ontdekte men in Ethiopië, in het gebied van Hadar, de Afardriehoek, veel talrijker fossielen. Op 24 november 1974 vond men een vrij compleet skelet van een vrouw die de bijnaam Lucy kreeg. Lucy was in 1974 het meest volledige bekende skelet van een mensachtige ouder dan een half miljoen jaar. In 1978 werden de fossielen uit Hadar en Laetoli benoemd als een aparte soort: Australopithecus afarensis. Daarna zijn er in Hadar nog meer skeletten gevonden. Verder zijn er resten van de soort aangetroffen in Kenia, bij het Turkanameer, de Omo en Koobi Fora. (Lees verder)

Explosie van Halifax

De Explosie van Halifax vond plaats op donderdag 6 december 1917. Op die dag werd de stad Halifax in Nova Scotia verwoest door de ontploffing van de SS Mont Blanc. Dit Franse vrachtschip was eerder door een misverstand in aanvaring gekomen met het Noorse vrachtschip SS Imo in "The Narrows", een smal gedeelte van de haven van Halifax.

De explosie veroorzaakte een tsunami en een schokgolf die bomen afbrak, ijzeren rails verboog, huizen vernielde, schepen aan de grond zette en fragmenten van de Mont Blanc over kilometers verspreidde. Ongeveer 2000 personen werden gedood en naar schatting 9000 mensen raakten gewond. (Lees verder)

Reanimeren

Reanimeren is het kunstmatig overnemen van de ademhaling en de bloedsomloop wanneer er sprake is van een circulatiestilstand. Indien zowel de ademhaling als de circulatie weer op gang gebracht moet worden, spreekt men ook wel van 'cardiopulmonaire resuscitatie' (CPR).

Om te kunnen leven, is de constante aanvoer van zuurstofrijk bloed van levensbelang. Organen kunnen niet functioneren zonder zuurstof. De hersenen zijn het kwetsbaarst: na vier tot zes minuten zonder zuurstof raakt al een (groot) gedeelte zo beschadigd, dat normaal functioneren misschien niet meer mogelijk is. Door bij een ademhalings- en circulatiestilstand zo snel mogelijk te starten met de reanimatie kan men de ademhaling en bloedsomloop tijdelijk overnemen en wordt de kans op overleven verhoogd. Het is dus van groot belang dat reanimatie zo snel mogelijk wordt gestart. (Lees verder)

Pythagoras

Pythagoras (Grieks: Πυθαγόρας) (Samos, ca. 582 v.Chr. – Metapontum, ca. 500 v.Chr.) was een Grieks wiskundige, filosoof en hervormer. Hij werd door sommigen als een van de Zeven Wijzen beschouwd. Pythagoras zou meerdere ontdekkingen hebben gedaan, waaronder de stelling van Pythagoras (a² + b² = c²). Hij combineerde voor het eerst wiskunde met theologie. Deze combinatie komt later terug bij Plato, maar ook bij latere theologen, Baruch Spinoza, Leibniz en Kant. Pythagoras heeft steeds een grote invloed op het denken uitgeoefend. (Lees verder)

Moord op president Kennedy

De moord op president John F. Kennedy, de vijfendertigste president van de Verenigde Staten, vond op 22 november 1963 plaats te Dallas in de Amerikaanse staat Texas om 12:30 CST (18:30 UTC). Kennedy werd dodelijk gewond door geweerschoten toen hij in een open limousine over Dealey Plaza gereden werd. Zijn rijtoer was onderdeel van een publieksreis door Texas, mede georganiseerd met het oog op zijn eventuele herverkiezing in 1964. De van de moord verdachte Lee Harvey Oswald werd enige dagen later neergeschoten door nachtclubeigenaar Jack Ruby. (Lees verder)

Decembermoorden

Tijdens de Decembermoorden werden op 8 en 9 december 1982 vijftien tegenstanders van het militaire regime van Desi Bouterse gemarteld en vermoord. In Suriname, en bij de Surinamers in Nederland, heeft deze gebeurtenis diepe sporen achtergelaten. De Nederlandse regering bevroor uit protest de ontwikkelingshulp aan Suriname.

Op 7, 8 en 9 december 1982 werden vijftien prominente Surinamers die het militaire regime van legerleider Desi Bouterse bekritiseerden uit hun bed gelicht en overgebracht naar Fort Zeelandia, het toenmalig hoofdkwartier van Bouterse, waar ze gemarteld en gefusilleerd werden. Volgens verklaringen van getuigen werden de slachtoffers eerst "voorgeleid" aan Bouterse voordat ze doodgeschoten werden op Bastion Veere, een van de open ruimtes van Fort Zeelandia. (Lees verder)

Paus Benedictus XV

Benedictus XV (Genua, 21 november 1854 – Rome, 22 januari 1922) was paus van 1914 tot aan zijn dood. Hoewel hij zich tijdens zijn pontificaat inzette voor de totstandkoming van een snelle vredesoplossing tijdens de Eerste Wereldoorlog, wat hem de bijnaam de vredespaus opleverde, zou Benedictus XV daarin niet slagen ten gevolge van zijn beperkte invloed en de onwil van de gevestigde machten om het Vaticaan te betrekken in vredesbesprekingen. Wel slaagde Benedictus XV erin om de diplomatieke banden van Vaticaanstad met andere landen aanzienlijk te verbeteren, waaronder die met Frankrijk. (Lees verder)

Het Lam Gods (gebroeders Van Eyck)

Het op eikenhout geschilderde schilderij De aanbidding van het Lam Gods is een groot vroeg-15e-eeuws Vlaams veelluik. Het werk werd uitgevoerd in opdracht van de Gentse burger-koopman Joos Vijd, tussen 1430 en 1432, en is van de hand van de gebroeders Van Eyck. Het werd bedacht als altaarstuk voor de Vijdkapel in de Sint-Baafskathedraal van Gent.

Het panelengeheel kende doorheen de tijd een uiterst avontuurlijke geschiedenis en is op één paneel na, de Rechtvaardige Rechters, intact te bewonderen in de Sint-Baafskathedraal van Gent.

Het altaarstuk bestaat uit twaalf panelen, waarvan er acht met scharnieren gesloten kunnen worden. Elke vleugel is aan beide zijden beschilderd, zodat er twee verschillende voorstellingen zijn naargelang de panelen open of dicht zijn. Hubert nam de opdracht aan en was waarschijnlijk verantwoordelijk voor het algehele ontwerp, maar overleed in 1426. Waarschijnlijk werd het werk voornamelijk tussen 1430 en 1432 uitgevoerd en afgemaakt door zijn jongere en bekendere broer Jan van Eyck. (Lees verder)

Eureka (Californië)

Eureka is de hoofdplaats van Humboldt County in de Amerikaanse staat Californië. Het is de grootste Amerikaanse stad ten noorden van San Francisco die vlak aan de Stille Oceaankust ligt. De havenstad is het regionale centrum van de Californische North Coast voor bestuurszaken, gezondheidszorg, handel en cultuur.

Eureka functioneert als het hoofdkwartier van enkele natuurgebieden in haar directe omgeving. Ze ligt namelijk centraal in de streek van de kustmammoetbomen. Het oude centrum van Eureka zelf, het Old Town Historic District met enkele honderden victoriaanse huizen, is van groot architecturaal belang. Een van de beroemdste victoriaanse huizen is het in Queen Anne-stijl opgetrokken Carson Mansion. (Lees verder)

Ada Lovelace

Augusta Ada Lovelace (Londen, 10 december 1815 – Marylebone, 27 november 1852) was een Britse wiskundige en de eerste computerprogrammeur ter wereld. Ze zag al in dat computers in staat zouden zijn meer dan enkel (zware) berekeningen te doen, terwijl anderen – waaronder Charles Babbage, de ontwerper van de analytische machine – slechts belangstelling hadden voor de mathematische capaciteiten van een computer. (Lees verder)