Wikipedia:Uitgelicht/september
Elke dag van het jaar wordt op de hoofdpagina een lezenswaardig artikel uit de Nederlandstalige Wikipedia samengevat onder de noemer uitgelicht. Deze pagina bevat de uitgelicht artikelen van de maand september.
Willem Frederik Hermans (Amsterdam, 1 september 1921 – Utrecht, 27 april 1995) was een Nederlands schrijver van vooral romans, novellen en beschouwend proza. Typerend voor Hermans' werk zijn de hechte literaire constructie en de samenhang tussen vertelwijze, intrige en de kennistheoretische thematiek. De bekendste van zijn dertien romans zijn De donkere kamer van Damokles en Nooit meer slapen. Hermans was een fel en humoristisch polemist, met Mandarijnen op zwavelzuur als sprekendste titel. Hij werd in 1977 bekroond met de Prijs der Nederlandse Letteren. Hermans wordt met Gerard Reve en Harry Mulisch gerekend tot De Grote Drie, de drie belangrijkste naoorlogse Nederlandse auteurs. (Lees verder) |
Inês de Castro (1325–1355) was de minnares van kroonprins Peter van Portugal. Inês maakte deel uit van het gevolg van Constance van Castilië, die aan Peter werd uitgehuwelijkt om de banden tussen Portugal en Castilië te verstevigen. Peter werd echter verliefd op Inês, wat problematisch werd vanwege haar contacten met Castiliaanse ballingen die streefden naar een hereniging van Portugal met het koninkrijk Castilië. Koning Alfons IV besefte dat dit de relatie met Castilië in gevaar bracht en toen Peter zijn relatie met Inês niet opgaf, gelastte de koning in 1355 haar te doden. In 1357 overleed koning Alfons IV en verklaarde Peter dat hij nog voor de dood van Inês met haar getrouwd was. Haar overschot werd opgegraven en overgebracht naar het klooster van Santa María de Alcobaça. De moordenaars van Inês zochten onderdak in Castilië. Twee van hen werden uitgeleverd aan Peter, die hen wreed liet vermoorden. (Lees verder) |
Het getijde, tij of getij is de periodieke wisseling van de waterstand, en de daarmee samenhangende getijstroom, die op Aarde optreedt als gevolg van de zwaartekracht van de Maan en, in mindere mate, die van de Zon. Deze verklaring van het verschijnsel werd in 1687 voor het eerst door Isaac Newton gegeven. Newtons theorie werd in 1740 door Daniel Bernoulli uitgebreid tot het evenwichtsgetij, dat ten onrechte vaak aan Newton zelf wordt toegeschreven. In 1776 werd de theorie door Pierre-Simon Laplace verder uitgebouwd tot een dynamische theorie van het getij, waarmee in principe het gedrag van ieder deeltje onder invloed van een veranderende getijdenkracht en op een draaiende aarde voorspeld moet kunnen worden. Belangrijke bijdragen aan de analyse en het voorspellen van het getij werden geleverd door William Thomson (Lord Kelvin) in 1867, George Howard Darwin in 1899 en Arthur Thomas Doodson in 1921. (Lees verder) |
De toeslagenaffaire is een Nederlandse politieke affaire als gevolg van onterechte fraudeverdenkingen met kinderopvangtoeslagen en een streng terugvorderingsbeleid van de Rijksoverheid. Hoewel de problematiek al speelde vanaf 2004, kreeg deze pas vanaf 2017 aandacht en werd het een affaire. Volgens onderzoeken was er in sommige gevallen sprake van institutioneel racisme, institutionele vooringenomenheid en schending van de grondbeginselen van de rechtsstaat. (Lees verder) |
Wijn is een alcoholische drank die ontstaat door het vergisten van het sap van druiven. Het volledige proces van wijnbereiding noemt men vinificatie. Soorten wijn zijn: rode wijn, witte wijn, rosé en mousserende wijnen als champagne en lambrusco. In chemische zin bestaat wijn uit water, suikers, alcohol, resveratrol, quercetine, tannine, en tijdens het bereidingsproces toegevoegde stoffen als sulfiet, koolzuurgas (in mousserende wijn), en hars (in retsina). (Lees verder) |
Alex (1976 – 6 september 2007) was een Afrikaanse grijze roodstaartpapegaai (Psittacus erithacus). Alex was het onderwerp van een dertig jaar (1977–2007) durend experiment door de dierenpsycholoog Irene Pepperberg, aanvankelijk aan de Universiteit van Arizona en later aan de Harvard- en de Brandeis-universiteit, om het leervermogen van vogels te bestuderen. (Lees verder) |
De Amazone is een grote rivier in Zuid-Amerika. Het is de langste of de op één na langste rivier van de wereld (dit hangt ervan af welke lengte men aan de Amazone toekent; hierover is men het oneens) en veruit de waterrijkste: de rivier bevat namelijk een vijfde van het natuurlijke zoetwater ter wereld. De rivier heeft een totale lengte van ongeveer 6530 km, ontspringt in Peru en komt uit in de Atlantische Oceaan in Brazilië. De Amazone stroomt door het Amazoneregenwoud. De rivier is op sommige plaatsen heel breed (tot wel 40 km) tijdens de regentijd. (Lees verder) |
De verlichting is de naam die gebruikt wordt om een politieke en filosofische beweging aan te duiden die de opvattingen over politiek, filosofie, wetenschap en religie binnen de westerse wereld grondig wijzigde. Het was een reactie op het dogmatische autoriteitsgeloof. In deze periode, ook wel bekend als de Eeuw van de Rede, ontstond een culturele stroming of beweging van intellectuelen met als doel het gebruik van de rede en het filosoferen te bevorderen. (Lees verder) |
Mzilikazi kaMashobane, ook bekend als Umsiligasi, Mozelekatse of Silkaats (1796 - 9 september 1868), was vijftig jaar lang koning van de (Noord-)Ndebele. De Noord-Ndebele werden door de Sotho Matabele genoemd, een benaming die werd overgenomen door Europeanen. De Noord-Ndebele noemden zichzelf Zoeloes, al gaf Mzilikazi de voorkeur aan "het volk van Mashobane", naar zijn vader, een volk dat hij van het hedendaagse Zuid-Afrika naar Zimbabwe leidde. (Lees verder) |
Aardwarmte of geothermie is energie die kan ontstaan door het temperatuurverschil tussen het aardoppervlak en diep in de aarde gelegen warmtereservoirs. Deze aardwarmte kan ingezet worden voor de winning van energie. Vooral in vulkanische streken (IJsland) is geothermische warmte op zo'n geringe diepte aan te treffen, dat winning economisch lonend is. Aardwarmte kan zowel direct gebruikt worden, bijvoorbeeld om te verwarmen en te koelen, als voor de opwekking van elektrische stroom of in een warmte-krachtkoppeling. Ook in Nederland en België is deze techniek in opkomst, met name voor de temperatuurregeling in gebouwen en kassen. (Lees verder) |
Creatieve destructie is een proces van voortdurende innovatie, waarbij succesvolle toepassingen van nieuwe technieken de oude vernietigen. Joseph Schumpeter hield technische innovatie voor de enige werkelijke bron van economische groei. Succesvolle innovatie verschaft tijdelijke marktmacht en surpluswinst, die de winsten en marktaandelen van op voorgaande technieken gevestigde bedrijven aantast. (Lees verder) |
Het Offerfeest is een feest in de islam. Het wordt gevierd ter nagedachtenis aan de profeet Ibrahim, die bereid was zijn zoon te offeren in opdracht van God. Toen Ibrahim zijn zoon ter ere van God met een mes wilde doden, sneed het mes niet. God stuurde een engel naar Ibrahim en liet een ram de plaats van de zoon innemen. (Lees verder) |
De Grote Sprong Voorwaarts (vereenvoudigd Chinees: 大跃进; pinyin: Dàyuèjìn; Kantonees: Taai Juk Chun) was een campagne van de Communistische Partij van China (CPC) die duurde van 1958 tot en met 1961. Mao Zedong wilde met de campagne zorgen voor een snelle transformatie van China van een agrarische naar een industriële maatschappij. De productie van staal, elektriciteit, steenkool, bouwmaterialen en basischemicaliën kregen prioriteit. De Grote Sprong Voorwaarts leidde tot een hongersnood met miljoenen dodelijke slachtoffers, één van de dodelijkste hongersnoden ooit. (Lees verder) |
Vlaamse Radio- en Televisieomroeporganisatie De Vlaamse Radio- en Televisieomroeporganisatie (afkorting VRT) is de openbare omroeporganisatie voor radio en televisie in Vlaanderen. Ze wordt ingericht door de Vlaamse overheid en gefinancierd met belastinggeld en eigen middelen. De VRT realiseert haar opdracht in volle redactionele en operationele onafhankelijkheid. De VRT heeft de beschikking over 3 televisienetten en 10 radiostations. Daarnaast heeft de omroep een eigen nieuwsdienst en een bijbehorende nieuwswebsite. (Lees verder) |
Zoogdieren (Mammalia) vormen een klasse van warmbloedige, meestal levendbarende gewervelden die hun jongen zogen: de moederdieren produceren melk en voeden hiermee hun jongen. Zoogdieren kenmerken zich door hun beschermende beharing, hun goed ontwikkelde hersenen en de specifieke bouw van hun schedel. Tot de moderne zoogdieren worden ruim 6400 soorten gerekend. De zoogdieren kennen zowel vliegende (vleermuizen) als zwemmende (walvissen) en zowel vlees- (roofdieren) als plantenetende (onder andere evenhoevigen) soorten. Het grootste dier (de blauwe vinvis) en het grootste levende landdier (de savanneolifant) zijn beide zoogdieren. (Lees verder) |
Democratie (van het Grieks δῆμος/dèmos, "volk" en κρατειν/kratein, "heersen", dus letterlijk "volksheerschappij") is een bestuursvorm waarin de wil van het volk de bron is van legitieme machtsuitoefening. Men onderscheidt directe democratie, waarin burgers persoonlijk stemmen over wetten, besluiten en benoemingen, en indirecte, waarin het volk zich laat vertegenwoordigen door een gekozen orgaan, zoals een raad of parlement. (Lees verder) |
De wolf (Canis lupus) is een zoogdier dat behoort tot de roofdieren (Carnivora) en de familie hondachtigen (Canidae). Er zijn verschillende ondersoorten, waarvan er een aantal is uitgestorven. De wolf leeft in groepen en kent een sociale structuur. De wolf is de enige voorouder van de hond (Canis lupus familiaris). (Lees verder) |
James Marshall (Jimi) Hendrix (27 november 1942 – 18 september 1970) was een invloedrijke Amerikaanse gitarist en singer-songwriter. Hij werd bekend door zijn virtuoze, flamboyante gitaarspel. Hij bracht een revolutie in het gitaarspelen teweeg door het gebruik van nieuwe akkoorden, feedback en vernieuwende opnametechnieken. Zijn stijl kan omschreven worden als een creatieve, psychedelische verwerking van rock-, soul-, en ook wel van blues-invloeden. (Lees verder) |
Ötzi is een ijsmummie van een man uit de Kopertijd. Twee Duitse amateurbergbeklimmers vonden hem op 19 september 1991 in de Italiaanse Ötztaler Alpen. Hij is de oudste menselijke mummie die in Europa is gevonden. Bestudering van Ötzi, in het bijzonder zijn voeding, kleding, uitrusting en bewapening, heeft kennis opgeleverd over het leven in de nieuwe steentijd, 5300 jaar geleden. Vooral de koperen bijl die hij bij zich droeg is opmerkelijk. (Lees verder) |
De filosofie is de oudste theoretische discipline die het streven uitdrukt naar kennis en wijsheid. De filosofie houdt zich bezig met de fundamentele vragen over zaken als het bestaan, de werkelijkheid, de rede, waarden, taal en het menselijke verstand. Filosofie is in vergaande mate geworteld in de intellectuele geschiedenis van een cultuur. De westerse filosofie vindt haar oorsprong in het oude Griekenland en bestrijkt een groot aantal filosofische deelgebieden. Filosofen gebruiken verschillende methoden om tot antwoorden en inzicht te komen. Ze maken gebruik van conceptuele analyse, het logische verstand of intuïtie, het poneren van gedachte-experimenten, het analyseren van taal, en het kritisch beredeneren. (Lees verder) |
De IJzeren Poort is een kloofdal in de Donau, dat in ruime zin een traject van 134 km lengte omvat en in enge zin alleen de laatste barrière in dit traject is. Het ligt even voorbij de Roemeense stad Orşova. Sinds begin jaren zeventig bevindt zich hier een stuwdam. De kloof ligt tussen Roemenië in het noorden en Servië in het zuiden. De rivier scheidt op deze plaats de zuidelijke Karpaten van de noordwestelijke uitlopers van het Balkangebergte. (Lees verder) |
Met roofvogels worden meestal twee (niet nauw aan elkaar verwante) orden van vogels bedoeld: de Accipitriformes en de Falconiformes. Het zijn over het algemeen vleesetende vogels die op een prooi jagen. Ze vangen deze prooi op de grond, in de lucht of in het water. Sommige soorten eten kadavers. Roofvogels zijn niet de enige vogels die gewervelde dieren eten, dat doen bijvoorbeeld ook meeuwen, uilen, kraaien en klauwieren. Roofvogels hebben klauwen met scherpe nagels, met drie tenen vooruit en één teen achteruit, en een grote kromme snavel. Niet iedere roofvogel is een uitgesproken vleeseter; er bestaat ook een roofvogel die o.a. leeft van dode vis en de pulp uit de vruchten van de (wilde) oliepalm: de palmgier (Gypohierax angolensis). (Lees verder) |
In de biologie is evolutie het proces van verandering in alle vormen van leven van generatie op generatie. Het vakgebied dat de mechanismen van evolutie bestudeert, heet de evolutiebiologie. Levende wezens erven genetische eigenschappen over van hun ouders. Veranderingen in genen (zogenaamde mutaties) kunnen als gevolg hebben dat nieuwe eigenschappen ontstaan bij de nakomelingen van een organisme. Als een nieuwe eigenschap een organisme voordeel biedt, zal dit organisme een grotere kans op nageslacht hebben. Dit proces heet natuurlijke selectie en heeft als gevolg dat eigenschappen die voordeel bieden, vaker voor gaan komen. Over veel generaties kan een populatie zoveel nieuwe eigenschappen ontwikkelen dat het een nieuwe soort wordt. (Lees verder) |
Atlantis (Oudgrieks Ἀτλαντίς, "dochter van Atlas") is een hypothetisch eilandenrijk waarvan de historiciteit uiterst twijfelachtig is. Atlantis werd voor het eerst vermeld in Plato's dialogen Timaeus en Critias. Door een catastrofe zou het rijk plotseling zijn verdwenen. De Atlantische Oceaan dankt zijn naam aan deze legende. (Lees verder) |
Onder opwarming van de Aarde, in België ook klimaatopwarming genoemd, wordt de stijging van de wereldtemperatuur sinds de 19e eeuw verstaan. De gemiddelde temperatuur van de aardse atmosfeer op grondhoogte is in de periode 1880 tot 2012 met ongeveer 0,85 °C (0,65-1,06 °C) gestegen. Deze opwarming gaat gepaard met andere mondiale klimaatveranderingen. Onder klimaatwetenschappers is het onomstreden dat gedurende de laatste decennia van de 20e eeuw de gemiddelde temperatuur op Aarde is toegenomen. (Lees verder) |
Peter Lorre, geboren als László Löwenstein (26 juni 1904 – 23 maart 1964), was een Amerikaanse acteur van Oostenrijks-Hongaarse afkomst. Hij stond bekend om zijn lijzige stem, zijn Oostenrijks accent en zijn grote, ietwat uitpuilende ogen. Lorre werd vaak als sinistere buitenlander getypecast in thrillers, films noirs en diverse andere filmgenres. In 1931 speelde hij de hoofdrol in de filmklassieker M – Eine Stadt sucht einen Mörder van Fritz Lang. In Groot-Brittannië speelde hij in zijn eerste Engelstalige film, The Man Who Knew Too Much (1934) van Alfred Hitchcock. Later vestigde Lorre zich in Hollywood en speelde belangrijke rollen in onder andere The Maltese Falcon (1941), Casablanca (1942), Arsenic and Old Lace (1944) en Disney's 20,000 Leagues Under the Sea (1954). (Lees verder) |
De industriële revolutie is de overgang van handmatig naar machinaal vervaardigde goederen die gepaard ging met grootschalige organisatorische en sociale veranderingen. De industriële revolutie begon rond 1750 in Engeland en vervolgde begin negentiende eeuw in de rest van Europa. Ambachtelijke en kleinschalige werkplaatsen groeiden uit tot grote fabrieken en vormden samen een grootschalige industrie. Door die groei daalde de prijs van de producten enorm waardoor steeds meer mensen zich deze konden veroorloven. Deze ommekeer is onomkeerbaar gebleken, eerst in Europa en later in de rest van de wereld: het betekende een breuk met vroegere tijden en werd een gestage revolutie. Het betrof een relatief snelle uitvinding, ontwikkeling en toepassing van nieuwe technieken. (Lees verder) |
Ganymedes en Helena is een middeleeuws gedicht dat de voor- en nadelen bespreekt van de homoseksuele liefde tegenover de heteroseksuele liefde, daarbij gebruikmakend van de karakters Ganymedes en Helena. Zij waren bekend uit de Griekse mythologie, waarin Ganymedes de mooiste van de stervelingen genoemd werd en de schoonheid van Helena tot de Trojaanse Oorlog had geleid. Ganymedes gold als het archetype van de mooie jonge man en stond in de Middeleeuwen voor homoseksuelen in het algemeen. Hoewel Ganymedes aan het einde instemt met een huwelijk met Helena en zich zo conformeert aan de heersende waarden, is het gedicht vooral opmerkelijk door de openlijke aandacht voor homoseksualiteit en sodomie. (Lees verder) |
Amy Jade Winehouse (Southgate (Londen), 14 september 1983 – Camden (Londen), 23 juli 2011) was een Britse jazz- en soulzangeres. Ze werd bekend in het Verenigd Koninkrijk met haar album Frank. In de rest van de wereld werd ze bekend met haar album Back to Black met daarop de hitsingles Rehab en Back to Black. Ze werkte samen met onder meer Mark Ronson en dat bezorgde haar de grote hit Valerie, een cover van een liedje van de band The Zutons. Winehouse kwam vaak negatief in het nieuws vanwege haar alcohol- en drugsverslaving. Ze was de eerste Britse die vijf Grammy Awards won. (Lees verder) |
Die Zauberflöte (Nederlands: De toverfluit) is een 'opera' in twee bedrijven van Wolfgang Amadeus Mozart naar een libretto van de vrije theaterproducent Emanuel Schikaneder. Het behoort tot de bekendste en vaakst opgevoerde opera's uit Mozarts repertoire. De première vond plaats op 30 september 1791 in Wenen. Het libretto is gebaseerd op talrijke bronnen, waarvan het sprookje Lulu oder die Zauberflöte van August Jacob Liebeskind, verschenen in de sprookjesbundel 'Dschinnistan' van de Duitse schrijver Christoph Wieland (1733-1813), de belangrijkste is. Die Zauberflöte is een van de weinige populaire sprookjesopera's die de status van meesterwerk hebben behaald. Het stuk kent talrijke interpretaties. (Lees verder) |
· 
· 