शिव

शिव
शिवलाइ शान्ताकृती स्वरुपमा दर्साउने मूर्ति
वर्ग:	महादेव (त्रिमुर्ति)
वासस्थान:	कैलाश पर्वत[१]
मन्त्र:	ॐ नमः शिवाय
अश्त्र:	त्रिशूल
जीवनसाथी:	सती, पार्वती
वाहन:	नन्दी (साँढे)

अन्तर्गत एक शृङ्खलाको भाग
हिन्दु धर्म
इतिहास देवी-देवता पुराण
प्रारम्भ इतिहास सिन्धु घाटीको सभ्यता ऐतिहासिक वैदिक धर्म द्रविड लोक धर्म श्रमण भारतमा आदिवासी धर्महरू
सम्प्रदाय प्रमुख सम्प्रदायहरू शैव शाक्त स्मार्त वैष्णव सूची
हिन्दु देवताहरू त्रिमूर्ति ब्रह्मा विष्णु शिव त्रिदेवी सरस्वती लक्ष्मी पार्वती अन्य देवी-देवताहरू वैदिक: अग्नी अश्विनीकुमार चन्द्र इन्द्र प्रजापति पूषन् रुद्र सूर्य उषस् वरुण वायु वैदिक पछि: दत्तात्रय दुर्गा गणेश हनुमान काली कार्तिकेय कृष्ण कुबेर राधा राम शक्ति सीता विश्वकर्मा
अवधारणाहरू विश्वदृष्टि ब्रह्माण्ड विज्ञान पौराणिक कथा पुराण कालक्रम ओन्टोलजी तत्त्व तन्मात्र पञ्चीकरण पञ्चभूत गुण सर्वोच्च वास्तविकता ब्रह्म निर्गुण सगुण ૐ सच्चिदानन्द ईश्वर ईश्वर हिन्दु धर्ममा ईश्वर ईश्वर र लिङ्ग जीवनको अर्थ धर्म अर्थ काम मोक्ष जीवनका चरणहरू ब्रह्मचर्य गृहस्थ वानप्रस्थ सन्न्यास मुक्तिको तीन बाटो भक्ति योग ज्ञान योग कर्म योग मुक्ति मोक्ष-सम्बन्धित विषयहरू: परमात्मन् माया कर्म संसार मन आत्मा (स्वयम) अनात्मा (गैर-आत्म) तीन शरीर सिद्धान्त अन्तकरण (मानसिक अंग) प्रज्ञा (बुद्धि) आनन्द (खुशी) विवेक वैराग्य समत्व दम उपरती (आत्म-समाधान) तितिक्षा (सहनशीलता) श्रद्धा समाधानम् षड्रिपु अहंकार नैतिकता नीतिशास्त्र यम नियम अहिंसा अचौर्य अपरिग्रह ब्रह्मचर्य सत्य दम दया अक्रोध आर्जव संतोष तपस्या स्वाध्याय शौच मिताहार दान धर्मका स्रोतहरू ज्ञानविज्ञान प्रत्यक्ष अनुमान उपमान अर्थापत्ति अनुपलब्धि शब्द
अभ्यासहरू पूजा, बलिदान र दान पूजा आरती प्रार्थना श्रौतसूत्र मन्दिर मूर्ति भक्ति जप भजन कीर्तन यज्ञ हवन तर्पण व्रत प्रायश्चित्त तीर्थ यात्रा तीर्थदान मठ नृत्य दान सेवा ध्यान तपस्या ध्यान समाधानम् निदिध्यासन योग साधु योगी योगिनी आसन साधना हठ योग ज्ञान योग भक्ति योग कर्म योग राज योग कुण्डलिनी योग कला भरतनाट्यम् कथक कथकली कुचिपुड़ी मणिपुरी मोहिनीअट्टम ओडिशी सत्रीया नृत्य भागवत मेला यक्षगान डान्डिया रास कर्नाटक सङ्गीत पाण्डव लिला कलरीपायट्टु सिलम्बम आदिमुराइ संस्कार गर्भाधान पुंसवन पुमसावना सिमन्तोनयना जातकर्म नामकरण निष्क्रमण अन्नप्राशन चूडाकर्म कर्णवेध विद्यारम्भ व्रतबन्ध केशान्त ऋतु कला संस्कार समावर्तन विवाह अन्त्येष्टि चाडपर्वहरू दीपावली होली महाशिवरात्रि नौरथा दुर्गा पूजा रामलीला विजयादशमी दसैँ श्रावण शुक्ल पूर्णिमा गणेश चतुर्थी वसन्त पञ्चमी राम नवमी जन्माष्टमी ओणम माघे सङ्क्रान्ति कुम्भ मेला पोंगल उगादी बिसु पर्व बिहु त्योहार पुत्ताण्डु विषु रथयात्रा
दार्शनिक विद्यालयहरू ६ आस्तिक विद्यालयहरू सांख्य योग न्याय वैशेषिक मीमांसा वेदान्त अद्वैत द्वैत विशिष्टाद्वैत अचिन्त्यभेदाभेद शुद्धाद्वैत निम्बार्क सम्प्रदाय अक्षर पुरुषोत्तम अन्य विद्यालयहरू शैव कापालिका पाशुपत प्रत्यभिज्ञा वैष्णव पञ्चरात्र चार्वाक
गुरु, ऋषि, दार्शनिक प्राचीन अगस्त्य अङ्गिरस आरुणि अष्टावक्र अत्रि भारद्वाज गौतम जैमिनि जमदग्नी कणाद कपिल कश्यप पतञ्जलि पाणिनि प्रशस्तपाद रैक्व सत्यकाम जाबाल वाल्मीकि वशिष्ठ विश्वामित्र व्यास याज्ञवल्क्य मध्यकालीन अभिनवगुप्त शङ्कराचार्य अक्का महादेवी अल्लामा प्रभु आलवार सन्त बसव चैतन्य चक्रधर चाङदेव दादूदयाल एकनाथ गंगेश उपाध्याय गौडपाद गोरखनाथ हरिदास ठाकुर हरिवंश जगन्नाथ जयन्त भट्ट जयतीर्थ जीव गोस्वामी ज्ञानेश्वर कबीर कनक दास कुमारिल भट्ट मधुसूदन मध्वाचार्य मच्छिन्द्रनाथ मोरया गोसावी मुकुन्दराज नामदेव नरहरि तीर्थ नरसिंह सरस्वती नायनमार निम्बार्काचार्य प्रभाकर पुरन्दर दास राघवेन्द्र तीर्थ रघुनाथ शिरोमणि रघूत्तम तीर्थ राम चरण रामानन्दाचार्य रामानुजाचार्य रामप्रसाद सेन रविदास रूप गोस्वामी समर्थ रामदास शंकरदेव सत्यनाथा तीर्थ सिद्धेश्वर श्रीपाद श्रीवल्लभ श्रीपादराज सूरदास स्वामी नारायण श्यामा शास्त्री तुकाराम तुलसीदास त्यागराज वाचस्पति मिश्र वडिराजा तीर्थ वल्लभाचार्य भल्लुवर वेदान्त देशिक विद्यारण्य व्यासतीर्थ आधुनिक अरविन्द घोष भक्तिविनोद ठाकुर चिन्मयानन्द सरस्वती दयानन्द सरस्वती सद्गुरु कृष्णानन्द सरस्वती महावतार बाबाजी महर्षि महेश योगी नारायण गुरु निगमानन्द परमहंस निसर्गदत्ता महाराज प्रभुपाद राधाकृष्णन रानाडे रामकृष्ण परमहंस रमण महर्षि साई बाबा सरस्वती सत्यध्यान तीर्थ सिद्धरामेश्वर शिवानन्द रामतीर्थ स्वामी रामदास स्वामी समर्थ स्वामी श्रद्धानन्द तिब्बतीबाबा ट्रेलंगा उप्पलुरी गोपाल कृष्णमूर्ति उपासनी महाराज विवेकानन्द योगानन्द
पवित्र ग्रन्थहरू शास्त्रको स्रोत र वर्गीकरण श्रुति स्मृति आचार आत्मतुष्टि धर्मशास्त्र हिन्दु ग्रंथहरूको कालक्रम वेद ऋग्वेद यजुर्वेद सामवेद अथर्ववेद विभागहरू वेदपाठ ब्राह्मणम् आरण्यक उपनिषद् उपनिषद् ऋग्वेद: ऐतरेय कौषीतकि यजुर्वेद: बृहदारण्यक ईशावास्योपनिषद कठोपनिषद श्वेताश्वतर उपनिषद् मैत्रायणीय उपनिषद् सामवेद: छान्दोग्य केनोपनिषद अथर्ववेद: मुण्डकोपनिषद माण्डूक्योपनिषद प्रश्नोपनिषद वेदाङ्ग शिक्षा वैदिक छंद व्याकरण निरुक्त कल्प ज्योतिष अन्य धर्मग्रन्थहरू श्रीमद्भगवद गीता आगम अन्य धर्मग्रन्थहरू पुराण विष्णु पुराण श्रीमद्भागवत् पुराण देवीभागवत पुराण नारद पुराण वामन पुराण वायु पुराण मत्स्य पुराण गरुड पुराण ब्रह्म पुराण ब्रह्माण्ड पुराण ब्रह्मवैवर्त पुराण भविष्य पुराण पद्म पुराण अग्नि पुराण शिव पुराण लिङ्ग पुराण कूर्म पुराण स्कन्द पुराण वराह पुराण मार्कण्डेय पुराण इतिहास रामायण महाभारत उपवेद आयुर्वेद धनुर्वेद नाट्य शास्त्र स्थपत्य वेद शास्त्र, सूत्र, र संहिता धर्मशास्त्र अर्थशास्त्र शिल्प शास्त्र कामसूत्र ब्रह्मसूत्र सांख्यप्रवचन सूत्र मीमांसा सूत्र न्यायसूत्र वैशेषिक सूत्र पतञ्जलि योगसूत्र प्रमाण चरक संहिता सुश्रुत संहिता नाट्य शास्त्र पञ्चतन्त्र दिव्यप्रबन्ध तिरुमुरै रामचरितमानस योगवासिष्ठ शिव स्वरोदय पञ्चदशी स्तोत्र र सूक्त कनकधारा स्तोत्र शिवस्तुति वायु स्तुति
समाज वर्ण चार वर्णहरू: ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य शूद्र अवर्ण: दलित वर्ण-सम्बन्धित विषयहरू: जाति अन्य समाज-सम्बन्धित विषयहरू: भेदभाव उत्पीडन राष्ट्रवाद हिन्दुत्व संगठनहरू सुधार आन्दोलनहरू
अन्य विषयहरू हिन्दु बसोबास भएका देशहरू पञ्चाङ्ग आयुर्वेद ज्योतिष
शब्दावली  हिन्दु धर्म पोर्टल श्रेणी
हे वा स

शिव हिन्दू धर्मका प्रमुख देवताहरू मध्ये एक हुन्। भगवानको तीन रूपहरू मध्येको एक शिवलाई विनाशकर्ताका रूपले चिनिन्छ। हिन्दू धर्मका विभिन्न सम्प्रदायहरू मध्ये शैव सम्प्रदायका अनुयायीहरू शिवलाई आफ्नो प्रमुख देवता मान्छन् र त्यसै अनुसार उनलाई महादेव, परमेश्वर आदि नामले सम्बोधन गर्दछन्। शिवलाई प्रायःजसो शिवलिङ्गको रूपमा पूजा गर्ने गरिन्छ।

शिव हिन्दू धर्मको प्रमुख देवताहरू मध्यको एक ईश्वर को रुप हो। वेदमा यिनको नाम रुद्र भनिएको छ। यीनी व्यक्तिको चेतनाको अन्तर्यामी छन्। यिनको अर्धाङ्गिनी (शक्ति)को नाम पार्वती हो। यिनका दुईवटा पुत्रहरू छन्, जसमा एक स्कन्द र अर्का गणेश हुन्। हिन्दू मान्यता अनुसार ब्रह्माजी यो संसारका सृष्ठीकर्ता हुन् भने भगवान विष्णु यो संसारको पालन कर्ता र शिव यो संसारका संहार कर्ता हुन्। श+िव= शिव मिलेर बनेको शिवको नामको "ि" लाई हटाएमा "शव" शब्द बन्छ तसर्थ शिवलाई जिव अथवा प्राण भनेर चिनिन्छ। शिवले छोडेमा यो संसारमा देह अथवा शव मात्र रहन्छ। देहमा ब्रह्माको स्थान शिरमा छ, विष्णुको स्थान हृदय अथवा शरिरको मध्य भागमा छ र शिवको स्थान कमर भन्दा तलको भागमा छ। त्यसैले भगवान शिवलाई शिवलिंगको रूपमा पूजा गरिन्छ। शिव अधिकतर चित्रहरूमा योगीको रूपमा देखिन्छन् र उनको पूजा लिंगको रूपमा गरिन्छ। भगवान शिवलाई संहारको देवता भनिन्छ। भगवान शिव सौम्य आकृति एवं रौद्ररूप दुवैको लागि विख्यात छन्। अन्य देवहरू भन्दा शिवलाई भिन्न मानिएको छ। सृष्टिको उत्पात, स्थिति एवं संहारको अधिपति शिव हुन्। त्रिदेवहरूमा भगवान शिव संहारको देवता मानिन्छन्। शिव अनादि तथा सृष्टि प्रक्रियाको आदिस्रोत हुन् र यीनी काल महाकाल नै ज्योतिष शास्त्रका आधार हुन्। शिवको अर्थ यद्यपि कल्याणकारी मानिएको छ, तर उनले संधै लय एवं प्रलय दुवैलाई आफ्नो अधीन गरेका छन्। भगवान शिव देवताका पनि देवता भएकाले उनलाई महादेव भनिन्छ भने ईश्वरका पनि ईश्वर भएकोले उनलाई महेश्वर भनेर चिनिन्छ।

• तेस्रो आँखा भएका (त्र्यम्बकम्)
• निलो घाँटी भएका (नीलकण्ठ)
• जटा परेको कपाल (जटाधारी)
• शिरमा गंगा भएका (गङ्गाधर)
• शरीरमा खरानी धस्ने (भष्मांगर)
• बाघको छाला ओढ्ने (बाघम्बर)
• सर्पको माला धर्ने (नागेन्द्र हाराय)
• डमरू तथा त्रिशुल धारी
• साँढे (नन्दी) वाहन भएका
• कैलास निवासी
• पार्वतीका पति

• शिव प्रार्थना:-

नमः शम्भवाय च मयोभवाय च नमः शन्कराय च मयस्कराय च नमः शिवाय च शिवतराय च।। ईशानः सर्वविद्यानामीश्वरः सर्वभूतानां ब्रह्माधिपतिर्ब्रह्मणोऽधिपतिर्ब्रह्मा शिवोमा अस्तु सदाशिवोम।।

• शिव गायत्री

तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि। तन्नो रुद्रः प्रचोदयात।

शिवमा परस्पर विरोधी भावहरूको सामंजस्य हेर्न पाइन्छ। शिवको टाउकोमा एकातिर चन्द्रमा छ, भने दोस्रो तिर महाविषधारी सर्प पनि उनको घाँटिमा माला छ। उनी अर्धनारीश्वर भएर पनि कामजित छन्। गृहस्थ भएर पनि श्मशानवासी, वीतरागी छन्। सौम्य, आशुतोष भएर पनि भयंकर रुद्र छन्। शिव परिवार पनि यसले अछूता छैनन्। उनको परिवारमा भूत-प्बालुवा, नंदी, सिंह, सर्प, मयूर तथा मूषक सबैको समभाव देख्न सकिन्छ। उनी स्वयं द्वंद्वहरू देखि रहित सह-अस्तित्वको महान विचारका परिचायक छन्। यस्तो महाकाल शिवको आराधनाको महापर्व शिवरात्री हो।

शिवरात्रि व्रतको पारणा चतुर्दशीमा नै गर्नु पर्छ। जुन चतुर्दशीमा पारणा गर्दछ, त्यो समस्त तीर्थहरूको स्नानको फल प्राप्त गर्दछ। जुन मनुष्य शिवरात्रिको उपवास गर्दैन, त्यो जन्म-मरणको चक्रमा घुम्दै रहन्छ। शिवरात्रिको व्रत गर्ने यस लोकको समस्त भोगहरूलाई भोगेर अन्तमा शिवलोकमा जान्छन्।^[२]

शिवरात्रिको पूजा रात्रिको चारै प्रहरमा गर्नु पर्छ। शिवको बिल्वपत्र (बेलको पात]] , धतुरोको फूल, प्रसादमा भाङ, चरस अति प्रिय छन्। एवम् यिनको पूजाको लागि दूध, दही, घिउ, सख्खर, मह यिनी पाँच अमृत जसलाई पञ्चामृत भनिन्छ, पूजनमा यिनीहरूको उपयोग गर्नु पर्छ। एवम् पञ्चामृतले स्नान गराएर यसपछि इत्र चढाई जनै पहिर्‍याउने । अन्तमा भाङको प्रसाद चढाउने । जुन व्यक्ती यो व्रत संधै गर्न असमर्थ छ, व्रत बाह्र या चौबीस वर्ष गर्नु पर्छ। शिवको त्रिशूल र डमरूको ध्वनि मङ्गल, गुरु देखि संबद्ध छन्। चन्द्रमा उनको मस्तकमा विराजमान भएर आफ्नो कान्ती देखि अनन्ताकाशमा जटाधारी महामृत्युंजयलाई प्रसन्न राखेमा बुधादि ग्रह समभावमा सहायक बन्दछन्। सप्तम भावको कारक शुक्र शिव शक्तिको सम्मिलित प्रयासले प्रजा एवं जीव सृष्टिको कारण बताइन्छ। महामृत्युञ्जय मन्त्र शिव आराधनाको महामन्त्र हो।

भगवान शिवका १२ वटा ज्योतिर्लिंग छन्। ति यस प्रकार रहेका छन्:-

^[क] धेरै विद्वानहरूको मतानुसार माथि उल्लेखीत १२ ज्योतिर्लिंगहरूमा केदारनाथ र नेपाल पशुपतिनाथलाई मिलाएर एक ज्योतिर्लिंग मानिन्छ। महाभारतको युद्व पछि पाण्डवहरू गोत्र हत्याको पापबाट मुक्त हुनको लागि भगवा शिवको दर्शन गर्न जाँदा भगवान शिवले केदारखण्डमा पशुको रुप धारण गरेर चर्दै गरेका थिए। पाण्डवहरू आएको देखेर पशुरुपी शिव जमिनमा भसिए पछि पाण्डवहरूले पशुरुपी शिवको पुछरमा समातेर तान्न थाले। त्यसै बेला भगवान शिव जमिनमा भासिएर नेपालमा टाउको निकालेकाले केदारनाथमा पुछर र नेपालमा शिर मिलाएर एक ज्योतिर्लिंग मानिन्छ।^{[३] [क]} हिन्दुहरूको मान्यता छ कि जुन मनुष्य प्रतिदिन प्रात:काल र संध्याको समय यिनी बाह्र ज्योतिर्लिङ्गहरूको नाम लिन्छ, उनको सात जन्महरूमा गरेको पाप भए पनि यिनी लिंगहरूको स्मरण मात्र गरेमा नास हुन्छ। ^[४]

Shiv Ji Ki Aarti वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२०-०७-१० मिति (शिवको आरती) BhaktiSansar.in Viewed on 2020-08-01.

विकिमिडिया कमन्समा शिव सम्बन्धी अन्य सामग्रीहरू रहेका छन्।