Präteritum

Dat Präteritum, (van latiensch prateritum „dat wat verleden is“) is dat Tempus, wat verleden Beschehnissen beschrift. Ik leep of it regen sünd dor Bispelen för.

In Plattdüüttsch warrt dat Präteritum – schreven en spraken - bruukt, wenn över verleden Gebörtnissen vertellt en dat för de Spreker nicht so wichtig is, wat dor för een Resultat bi rutkamen hett. Perfekt (ik hebb lopen, it hett regent) warrt bruukt, wenn een seggen wüll, dat dor nu een Resultat is dör verleden Schehnissen: ik hebb (bün) lopen, nu bün ik dor of it hett regent, nu dat natt. Plusquamperfekt (ik harr lopen of it harr regent) warrt bruukt för Schehnissen, wat noch förder trüch as Präteritum of Perfekt liggt.

Nettso is dat in schreven Hochdüütsch. Heel anners is dat in in spraken Hochdüütsch. Dor warrt Perfekt geern in Steed van Präteritum nahmen. Man sünnerlich bi Saken, wor een Tostand of een Afloop mit beschreven warrt – of anners seggt för durativ Aspekten - , to’n Bispill ich wollte, ich stand eine Weil ( ik wull, ik stünn een een Stoot Tieds), warrt ok vandagen noch Präterituum nahmen.

Wenn een in Platt of Hoochdüütsch up een levennig Maneer över verleden Schehnissen vertellen wüll, denn kann een ok dat (historisch) Präsens bruken. Anner Marken (to’n Bispill Adverbien so as güstern) könnt dor hölpen, dat kloor to maken, dat een över verleden Tieden snackt.

Van Öllers weren dor in oold indo-europäisch Talen dree Termpusstämm: Aorist, Perfekt en Präsens. In Germaansch Talen füllen Form Aorist en Perfekt tohoop. Dor kümmt denn aff, wat wi nu as Präterikum betekent. In modern Plattdüttsch sünd de Formen, as folgt:

In veel Dialekten (buten Sleswig, Oostfreesland en Mekelborg) is dor een egen Anbacksel för Präteritum Plural wi, ji, se klöövt nu (Präsens), wi, ji, se klöven güstern (Präteritum). In Oostfreesland, Sleswig en Mekelborg sünd de Formen traditschonell liek wi, ji, se klöven nu (Präsens) nett so as güstern (Präteritum).

Dor sünd twee Parameters, üm de Präteritums-Flexschoon to sorteern. Dat gifft regelmatig (of regulär) en unregelmatig (of irregulär) Verben, en dat gifft swack en stark Verben.

Regelmatig of regulär sünd Verben, wor dor een System of een Regel is, üm dat Präteritum to billen, wenn een anners nix van dat Verb weten deit. In Plattdüütsch is dat de normal swack Flexschoon. Direktermang an de Wörtel van de Infinitiv kümmt dat Anbacksel för de Person an: dat Lachen => wi lachen.

Unregelmatig of irregulär,sünd Verben, wor dor is neen sück System. Dat sünd sünners stark Verben. Man ok weck swack Verben, en twors wenn sick för’t Präteriktum ok de Stamm wanneln deit. Dat sünd meist all Auxiliarverben (so as dören, könen, schölen, mögen, möten, wölen), förderhen de Grupp van Verben, wor öö (ingelsch ee) in Präteritum en Partizip Perfekt körrt warrt to ö (ingelsch e), so as föden (ingelsch to feed) höden, köpen (nedderlandsch kopen kocht), höden, möten, (ingelsch to meet), söken (nedderlandsch zoeken, zocht). Binnen een anner Grupp warrt fakultativ e to a – sünners in oold Texten - , so as kennen, setten. Bavenhen höört dor ok noch bringen dinken en dünken bi.

Verben köönt swack of starkt böögt warrn, üm een Präteriktum uuttodrücken. De Scheed is dor nich fast, man dor sünd nicht wenig Verben, wor sick dat över Tieden annert harr of een twee Alternativen hett. in Plattüütsch to’n Bispill lesen of graven.

Swack sünd Verben, wor de de Kennmark för de verleden Tied een Dentalsuffix of Präteritalsuffix („de“ of mit Apokope “d”) up’t Enn van’t Woord well eens weer (in Ooldsassisch en Middelnedderdüütsch en öller Plattdüütsch) of in’t modern Plattdüütsch, dat dor jüst neen Suffix mehr is: ik lach nu, ik lach(d) (güstern) . Fördat in modern Plattdüütsch dat Personalsuffix direktermang an de Stamm of de Wörtel van’t Verb rankümmt, hett dat so een Soort van Wörtel-Präteritum wurrn.

Binnen de swack Flexschoon blifft de Stamm van’t Verb meist liek (to’n Bispiell lachen en reden), man de Stamm wannelt sick bi irregulär swack Verben (to’n Bispill schölen warrt to schüll)

De stark Verben hebbt för Kennmarken, dat de Stammvokal (Affluut) wesselt (ik loop ik leep), dat dat Partizip mit een en afslütt, en dat dor nümmers een Dentalanbacksel tüschen Stamm en Personalsuffix binnen weer. De lest Kennmark kann een in modern Plattdüütsch nicht mehr ruutkennen, van wegen dat dat Dentalsuffix nu wegswunnen hett. Dor sündt verschillig Klassen of Regen van stark Verben. Wichtig Gruppen sünd:

Faken sünd dor Indikativ (drunk) nett so as Konjunktiv-Formen (drünk) bigäng för dat Präteritum. Traditschonell hangt dat faken van de Regioon af en de Dialekt dor spraken warrt. För de Bedüden is dor neen Scheel, fördat de Konjunktiv in Plattdüütsch behalven Resten afstorven hett. De Konjunktiv schüfft de heel Saak noch een Stückje wieder weg van de Spreker.