17. Johrhunnert

In Kunst un Kultur is dat 17. Johrhunnert dat Tietöller vun Renaissance un Barock. In England un de Nedderlannen speelt dat Barock keen grode Rull. Dor geiht dat al in de Midden vun dat Johrhunnert mit de Aufklärung los. An’n Anfang vun düt Johrhunnert gifft dat de lesten offiziellen Schriften in Plattdüütsch, as de Karkenordnung vun Pommern. Sunst warrt bi de Kontoren, Predigtstöhl un Kanzleien de plattdüütsche Spraak allerwegens aflööst vun de Hoochdüütsche Spraak. In de Musik bringt Claudio Monteverdi in Venedig dat Oratorium un de Oper in de Gäng. Heinrich Schütz bringt de italieensche Aart vun Musik nah Düütschland.

In de Karken warrt de dynaamsche Geestdriftigkeit vun de Reformators aflööst dör een püttjerige, sture Bookstabendreiheree. De Orthodoxie kümmt up un kickt up den richtigen Globen. In de Philosophie geiht dat los mit de Upklärung. René Descartes, Baruch de Spinoza un Gottfried Wilhelm Leibniz wiest de Philosophie up nee Wegen.

In Düütschland wuracht de Dörtigjohrige Krieg un bringt dat Riek an den Rand vun den Afgrund. De groden Mächten as Sweden, Frankriek, Däänmark un de Nedderlannen mengeleert sik in un speelt een grode Rull. An’n Enn is dat Hillige Röömsche Riek utpovert un Frankriek un Sweden sünd de groden Winner. Bremen köfft vun den Kaiser in dat Johr 1646 de Unafhängigkeit un kriggt dor dat Linzer Diplom för. Sweden kriggt grode Delen vun den Noorden vun Düütschland, besunners dat Arzbisdom Bremen mit Veern dorto un ok Pommern. 1666 mutt Sweden den Versöök upgeben, ok noch de Rieksstadt Bremen in to nehmen un mutt den Freden vun Habenhusen sluten.

In England warrt de König Charles I. eenen Kopp körter maakt. De Lordprotektor Oliver Cromwell ritt de Macht an sik un maakt een Republik ut dat Vereent Königriek. Na sienen Dood kümmt de Restauration in'e Gängen, mann 1688 stiggt in de unblödig Glorious Revolution Wilhelm vun Oranien up den Throon un Grootbritannien warrt een Konstitutionell Monarchie.

In de Nedderlannen geiht de Achtigjohrige Krieg to Enn un dat Land warrt unafhängig vun Spanien. För Holland un de annern Provinzen fangt dat Gollen Tietöller an. Üm de Midden vun dat Johrhunnert gifft dat verscheden Seeslachten mit England üm de Macht up de europääschen Seen. Toeerst is Holland baben, an’t Enn vun dat Johrhunnert kladdert England höger.

In Brannenborg maakt de grode Kurförst dor för, dat sien Land up den Weg is, een Grootmacht to weern.

Frankriek warrt to een Grootmacht ünner de Kanzlers Richelieu un Mazarin. Mit Ludwig XIV. is dat Tietöller vun den Afsolutismus up sien Hööchde.

1683 staht de Törken to’n tweden Mal na 1529 vor de Dören vun Wien. Prinz Eugen vun Savoyen un de poolsche König könnt jem wedder torüchslahn. Vun nu af an geiht dat mit de osmaansche Grootmacht lütt bi lütt bargdal.