Antankarana

 

Miisa 50 000 ny Antakarana eto Madagasikara tamin' ny taona 2013. Mipetraka any amin' ny faritra avaratra indrindra amin' ny Nosy izy ireo, ary milaza fa Malagasy sy Arabo ny razambeny. Sampan' ny Sakalava izy ireo.

Manomboka eo amin' ny tendro avaratry ny Nosy ao Antsiranana ny faritanin' izy ireo ary mipaka any amin' ny morontsiraka andrefana, anisan' izany ny nosy Mitsio. Mamaritra azy ao atsinanana ny reniranon' i Bemarivo ary mianatsimo hatrany amin' ny tanànan' i Tetezambato.

 

Any Ankarana, any amin' ny tendrony avaratra amin' i Madagasikara, sy ny nosy manodidina azy (nosy Mitsio, sns) no misy ny Antakarana. Ankarana dia ny faritra feran' i Sambirano avy eo amin' ny saikanosy Ampasimena (ilany andrefana) sy i Bemarivo any Vohimarina (ilany atsinanana) mianavaratra hatrany Antsiranana.

 

Ny Onjatsy sy ny Zafindraminia no foko mpiavy taloha tany Ankarana. Atao hoe tompon-tany kosa ireto foko tanisaina manaraka ireto: ny Antambohitsy, ny Antamboroka, ny Antanala ary ny Vohilava^[1]. Nanatevina ny Antankarana koa ny Sakalava sy ny Tsimihety Androna.

 

Ny Antankarana dia sampana avy amin' ny taranaky ny mpanjaka sakalava antsoina hoe Zafinifotsy. Nisaraka tamin' ny Sakalava io vondrona io tamin' ny taonjato faha-16 taorian' ny fifandirana tamin' ny Zafinimena izay niafara tamin' ny fahazoany zo manokana hanana mpanjaka. Rehefa nolavina ny zo hahazo ny seza fiandrianana dia nandao ny tanindrazan' ny Sakalava teo amin' ny morontsiraka atsimo-andrefana ny Zafinifotsy ary nanorim-ponenana teo avaratry ny sisin-tanin' ny Sakalava.

Nilaza i Kozobe (1614–1639), mpanjakan' ny Antankarana voalohany, fa taniny ny ampahany lehibe amin' ny avaratry ny Nosy, izay nozarainy ho faritany dimy avy nofehezin' ny zanany lahy dimy. Izany tany izany dia nihena haingana avy any atsimo noho Andriamandisoarivo, andriana zafinimena, izay nitarika ny fanafihana feno herisetra nankany amin' ny sisin-tanin' ny Antankarana mba hanitarana ny sisin-tanin' ny Fanjakana Sakalava any Iboina tamin' ny faran' ny taonjato faha-17. Maro ny andriana zafinifotsy no maty na nilavo lefona haingana teo anoloan' ny tafika sakalava, fa ny lovantsofina dia mankalaza ny maro izay nanohitra, anisan' izany i Andriamampangy, taranak' i Kozobe. Andriantsirotso zanany (1692–1710) nanangana ny Fanjakana Antankarana, nitarika ny Zafinifotsy mianavaratra hatrany amin' ny faritry ny Tahirin-javaboarin' Ankarana izay voaro ankehitriny, ary nanambara ny maha eo ambany fiandrianany ny faritra avaratra. Nandray azy ho mpanjaka ny vahoakany sy ny mponina efa monina tany avaratra, izay nivondrona tamin' ny anarana hoe Antankarana.

Niady amin' ny fanjakan' ny Antankarana vao teraka ny Sakalava tamin' ny fiezahana hatrany hitaky ny fiandrianany, saingy niafina tao amin' ny fialofana voajanaharin' ny vatolampy sy lava-bato tao Ankarana ny Antankarana. Farany dia voatery nialokaloka tao Maroantsetra izy ireo, tanàna nofehezin' ny havany antsoina hoe Raholo. Afaka nandroaka ny Sakalava i Andriatsirotso telo taona taty aoriana noho ny fanampian' ny miaramilan-dRaholo. Nandritra io fotoana io, Andriatsirotso dia nametraka ny fototry ny fanjakana tamin' ny fikarakarana fiaraha-miasa ara-miaramila teo amin' ireo fokom-pianakaviana, nanangana fitantanan-draharaha, namolavola lalàna ara-toekarena ary nampiditra fomba amam-panao izay nanamafy ny ambaratonga ara-tsôsialy.

Araka ny lovantsofina dia tamin' ny fotoana niomanana hody any an-drenivohitra i Andriantsirotso no tonga tany Maroantsetra ny zazavavikely valo taona antsoina hoe Tsimatahodrafy. Nanambara ny tenany ho mpimasy ity zazavavy ity ary nanome toromarika an’ Andriantsirotso momba ny fombafomba tokony hatao eny an-dalana mba hiantohana ny fiverenany soa aman-tsara sy ny fananganana fanjakana matanjaka, anisan' izany ny famatorana tsihy amin' ny hazo tsitakonala (Homalium laxiflorum) roa nambolena teo ivelan' ny tranon' ny mpanjaka mba hanondroana ny fonenan' ny mpanjaka sy ho tandindon' ny tsy fizarazaràn' ny fanjakana.

Hatramin' ny niorenan' ny Fanjakana Antankarana dia ny taranak' Andriantsirotso no nifandimby nanapaka azy. I Lamboeny (1710–1790) no nandimby azy ireo, avy eo i Tehimbola (1790–1802), i Boanahajy (1802–1809) ary i Tsialana I (1809–1822). Ny Fanjakan' Imerina niitatra haingana nandritra ny ampolony taona maro voalohany tamin' ny taonjato faha-19 dia nandefa miaramila tsy tapaka nanafika mba hahatonga ny vahoaka amorontsiraka ho eo ambany fifehezan' ny Merina. Rehefa nanakaiky ny tanindrazan' ny Antankarana ny Merina dia nametraka toby maro tamin' ny lalam-barotra lehibe izay nangalana ny hetra amin' ny Antankarana sy amin' ny mpivarotra hafa, ka nametraka fifehezana ny toekarena tamin' ilay faritra. Tsy ela izany dia narahin' ny fametrahana ireo mpitantana merina hitantana ny faritra. I Tsialana I dia noterena ho mpanjaka manompo ny Merina.

Nanomboka tamin' ny taona 1835 ka hatramin' ny 1837, ny zanany lahy sy ny mpandimby azy, ny mpanjaka Tsimiaro I (1822–1882), dia nanao ezaka imbetsaka handroaka ny Merina hiala amin' ny faritaniny, saingy tsy nahomby.  Nahatonga an' i Tsimiaro hitarika ny vahoakany hialokaloka teny amin' ny vatolampin' Ankarana, izay nipetrahan' izy ireo nandritra ny herintaona mahery, ny fitampodian' ny Merina tamin' ny taona 1838 na 1837. Nandritra izany fotoana izany dia namadika ny mpanjaka ny iray tamin' ny olony ary dia voahodidin' ny miaramila merina izy ireo. Araka ny lovantsofina dia nangataka ny fanampian' i Zanahary ny mpanjaka ary nianiana fa raha tafavoaka velona izy ireo dia hivadika ho Miozolmana ny Antankarana. Na dia maro tamin' ny antokony aza no maty voatifitra, dia afaka nandositra nankany amin' ny nosy Mitsio ny mpanjaka sy ny ankamaroan' ny vahoakany, ka niova finoana. Maro ny maty an-drano tamin' ny fikasana hiampita. Ny toerana niampitana dia heverina fa ny tanànan' Ambavanankarana izay lasa toerana masina sy fanaovana fivahiniana masina ary fahatsiarovana ilay fifindrà-monina.

Tamin' ny taona 1838-1839 dia nisy fifanarahana natao teo amin' ny mpanjaka sakalava sy i Seyyid Said, mpanjakan' i Zanzibar, mba hanome an' i Said ny fanapahana ny Fanjakana Sakalava sy ny Fanjakana Antankarana; tsy nampahafantarina an' i Tsimiaro mihitsy io fifanarahana io ka tsy nisy fiovana ny fitantanana ny tany.

Raha tany an-tsesitany tao amin' ny nosy Mitsio i Tsimiaro dia nandeha tany amin' i Ile Bourbon mba hanao fifanarahana tamin' ny Frantsay tamin' ny 5 Avrily 1841 izay hiantoka ny fiarovan' ny Frantsay ny Antankarana ka ny takalon' izany dia ny zon' ny Frantsay amin' ny Nosy Mitsio, Nosy Faly, Nosy Be ary Nosy Komba. Ny fanelanelanana nataon' ny Frantsay dia nahafahana nandroaka ny Merina tamin' ny farany, ka nahafahan' ny mpanjaka antankarana namerina ny renivohitra tao Ambatoharaña, saingy 40 taona mahery no lasa vao tafaverina tanteraka tety amin' ny tanibe ny Antankarana manontolo.

Rehefa maty i Tsimiaro dia nalevina tao amin' ny lavabaton' Ankarana, izay nialokalofany tsy ho hitan' ny Merina, araka ny hafatra nataony. Ao amin' ny fasana mozilmana akaikin' Ambatoharaña no ilevenan' ny ankamaroan' ny andriana antankarana hafa. Na dia nanaiky ny fiandrianam-pirenena malagasy aza ny Frantsay tamin' ny taona 1862, dia nitazona ny zony tamin' ny maha prôtektôrata ny Antankarana sy ny Sakalava. I Tsimiaro dia nodimbiasan' ny zanany Tsialana II (1883–1924) izay teraka tao amin' ny Nosy Mitsio tamin' ny taona 1843. Niara-niasa tamim-pahavitrihana tamin' ny Frantsay izy nandritra ny diabe voalohany nataon' ny tafika frantsay niady tamin' ny Merina (1883–1885), sy tamin' ny diabe fanafihana fanindroany izay nahomby tamin' ny taona 1895 ka niafara amin' ny fanjanahan' ny Frantsay an' i Madagasikara sy ny faharavan' ny Fanjakan' Imerina. Niady niaraka tamin' ny Frantsay i Abdourahaman zanany nandritra ny Ady Lehibe I. Nandimby an' i Tsialana II i Lamboeny II (1925–1938), i Tsialana III (1948–1959) ary i Tsimiharo II (1959 –1982) sy Tsimiharo III, Issa (1982-*).^[2][3]

Taorian’ ny nahazoan' i Madagasikara ny fahaleovantenany tamin' i Frantsa tamin' ny taona 1960 dia tsy nisy nanelingelina firy ny fitondran' i Tsimiharo II na i Tsimiaro III mpandimby azy ny fitondram-panjakana malagasy nifandimby (1983 – ankehitriny). Izany dia niova taorian' ny fifidianana an' i Albert Zafy (1991-1996), izay andriana antankarana avy ao amin' ny tanànan' Ambilobe. Nezahin' i Zafy nahena ny fahefan' ny mpanjaka Tsimiaro III, izay namaly tamin' ny "famakiana ady" tamin' ny filoha vaovao. Izany disadisa izany dia nifarana rehefa voafidy ny mpandimby an' i Zafy, dia i Didier Ratsiraka, izay niverina tamin' ny pôlitikan' ny tsy fitsabahana amin' ny fomban-drazana. Heverina fa nesorina tamin' ny 2004 i Tsimiaro III taorian' ny fiampangana azy ho nanao kolikoly, ary voafidy handimby azy i Lamboeny III. Na izany aza, ny fifandonana teo amin' i Tsimiaro III sy Lamboeny III taorian' izay dia namerina na nitazona ny toeran' i Tsimiaro III ho mpanjakan' ny Antakarana. Mbola manohy mitantana ny fombafomba-mpanjaka antakarana izy mandraka androany ary misolo tena ny Fanjakana Antakarana eto Madagasikara sy any ivelany.

Maro ny zavatra iraisan' ny kolontsaina antankarana amin' ny an' ny Sakalava mpifanila tanàna aminy. Mitovitovy ny fombafomban' izy ireo ary manome voninahitra ny razana mitovy, ary ny vondrom-poko roa dia manaja fady mitovy ihany, hany ka sarotra indraindray ny manavaka ireo vondrona roa ireo. Tsara ny fifandraisana misy eo amin' izy roa tonta.

Na dia eo ambanin' ny lalàm-pirenena rehetra sy ny fitondram-panjakana aza ny Antankarana dia miray saina ihany koa amin' ny fanekeny ny fahefan' ny ampanjaka izay taranaka velona avy amin' ny tarana-mpanjaka antankarana efa ho efa-jato taona lasa izay.

Hamafisina isaky ny dimy taona ny fahefan' ity mpanjaka ity ao amin' ny tanànan' Ambatoharaña amin' ny fombafomba fananganan-tsaina antsoina hoe tsangan-tsaiñy. Na dia misy aza ny fitantarana sasany milaza ny fomba niandohan' ny fanjakan' ireo mpanjaka antankarana, dia nifototra tamin' ny zava-nitranga tamin' ny taonjato faha-19 ny endrika manokana amin' ny fombafomba fanao amin' ny tsangan-tsaiñy ankehitriny. Tafiditra ao anatin' ny lanonana ny fivahiniana masina any Nosy Mitsio ho fahatsiarovana ny nandosiran' ireo mpitsoa-ponenana antankarana tany amin' io nosy io, tamin' ny taona 1830 mba handosirana ny tafiky ny Fanjakan' Imerina, sy hitsidika ny fasan' ny razana maty tao; hatramin' ny vao haingana dia nisy ihany koa ny fananganana ny saina frantsay sy ny an' ny antankarana ho fanomezam-boninahitra ny fifanarahana tamin' ny taona 1841 nosoniavina niaraka amin' ny Frantsay. Ny mpanjaka dia nofidina tamin' ny alalan' ny filankevitry ny loholona ao amin' ny fianakavian' ny mpanjaka ao amin' ny fitondrana. Izy no tompon' andraikitra amin' ny fanononana ny joro amin' ny lanonana izay angatahana ny tsodranon' ny razana.

Ny anjara asa sôsialy lehibe iray hafa dia ny an' ny Ndriambavibe. Ny Antankarana dia mifidy vehivavy andriana tokana hihazona io toerana io, izay manana fahefana sy lanja mitovy amin' ny an' ny mpanjaka. Tsy vadin' ny mpanjaka izy, nefa manana andraikitra manokana amin' ny fitarihana izy. Ny Antankarana no anidan' ireo vondrom-poko malagasy vitsy sisa tavela eto Madagasikara izay manohy manamafy ny fahefana nolovan' ny mpanjakany tamin' ny razana amin' ny alalan' ny fanohizana ny fombafomba momba ny fanjakany.

Ny tsangan-tsaina na tsangan-tsaigny na tsangan-tsaiñy dia fomban' ny Antankarana manokana, izay fanatsatohana hazo roa, fatorana miaraka manoloana ny tranon' ny olomben' ny fianakaviana, mba hanamarika ny maha iray ny fianakaviam-be sy hanambatra ny lasa amin' ny ankehitriny, ny maty amin' ny velona^[4].

Ny tranon' ny Antankarana dia misy tongony. Mazàna ireo tovolahy mikasa hanorina fianakaviana no mandao ny tranon-drainy ary manamboatra ny azy avy amin' ny hazo sy bozaka nangonina teo an-toerana. Rehefa avy nampakarina ny tovovavy iray dia mandao ny tranon' ny fianakaviany ka mifindra any amin' ny tranon' ny vadiny, izay mitantana ny tokantrano sy manampy amin' ny fambolena sy fijinjana ny vary. Ny lehilahy no tompon' andraikitra amin' ny fitadiavam-bola hividianana ny zavatra ilaina sy amin' ny fambolena ny tanin' ny fianakaviana. Matetika ny mpivady tanora dia mahazo fanaka sy zavatra ilaina hafa ho fanomezana amin' ny fanambadiana avy amin' ny namana sy ny fianakaviana ary ny mpiara-monina. Fahita eo amin' ny fiarahamonina antankarana ny fisaraham-panambadiana sy ny fanambadiana indray.

Toy ny any amin' ny faritra hafa eto Madagasikara, ny fiarahamonina antankarana dia nizara telo: ny andriana sy ny olon-tsotra ary ny andevo. Nofoanana ny fanandevozana teo ambany fitantanan' ny fanjanahantany frantsay nefa matetika ny fianakaviana no mitazona ny saranga ara-tantara misy azy. Ao amin' ny fiarahamonina nentim-paharazana, ny taranaky ny andriana dia mipetraka any amin' ny ilany avaratry ny tanàna ary ny tsy andriana no mipetraka any amin' ny atsimo. Ny toerana dia azo zaraina amin' ny alàlan' ny faritra mazava afovoany izay matetika iorenan' ny lapan' ny tanàna; raha manana zomba (trano natokana ho an' ny mpanjaka) koa ny tanàna dia eto no misy izany. Fahita eo amin' ny Antankarana ny fanambadian' ny samy hafa saranga, ary ny ankamaroany dia afaka milaza fa mpihavana amin' ny olona iray ao amin' ny saranga ambony. Taloha dia nozaraina ho vondrona mitovitovy amin' ny sarangam-poko antsoina hoe karazana araka ny fomba fivelomany ny sarambabem-bahoaka.

Ny ankamaroan' ny Antankarana dia manaraka ny fivavahana silamo. Mifangaro amin' ny fivavahan-drazana (indrindra ny fivavahana amin' ny razana) ny fomba iainan' ny Antankarana ny finoana silamo, miaraka amin' ireo fety lehibe sy singa ara-kolontsaina nindramina tamin' ny kolontsaina arabo silamo. Vitsy dia vitsy ny Antankarana izay manaraka madiodio ny fivavahana silamo tsy mifangaro^[5]. Mivory indray mandeha isan-taona ao amin' ny tanànan' Ambatoharaña ny Mozimana avy any amin' ny faritra avaratra sy andrefan' i Madagasikara mba hitsidika ny fasan' ireo mpanjaka silamo nalevina ao.

Mino ny tromba, tahaka ny foko malagasy tantsiraka maro, ny Antankarana. Ny tromba dia fomba ahafahan' ny fanahin' ny razana mifandray amin' ny alalan' ny fifampiresahana amin' ny velona, ka io fanahy io dia misafidy olona anankiray mbola velona honenany. Matetika dia ny fanahin' ny razan' ny Sakalava no monina amin' ny olona misy tromba^[6].

 

 

Inoan' ny Antakarana koa ny fonenan' ny fanahin' ny razana ao amin' ny voay ka fady amin' ny Antankarana ny mamono voay^[7].

Ny Antankarana koa dia mino ny tsiny, karazana fanahy eny amin' ny zavaboary.

Maro ny fady miaro ny tany tsy falehan' ny olona, indrindra fa ny tangorom-bohitra Ankarana. Samy voarara ny fanapahana hazo honko be loatra hatao kitay na ny fandoroana ny bozaka, toy izany koa ny fampiasana harato misy masony latsaky ny 15 mm mba hisorohana ny fakana trondro mbola zanany. Ny karazana zava-manana aina sasany dia voaaro amin' ny alalan' ny fady izay mandrara ny fihazana azy, anisan' izany ny antsantsa, ny fay ary ny voay.

Misy fady maro koa enti-mandaminana ny fifandraisana eo amin' ny lahy sy ny vavy. Ohatra, fady ho an' ny zazavavy ny manasa ny fitafian' ny anadahiny.

Fady amin' ny fiarahamonina mpandala ny nentin-drazana ny tsindrona sy ny fandidiana ary ny fanafody môderina noho ny fifandraisany amin' ny fahavalony ara-tantara, dia ny Merina, izay nampiasa voalohany azy ireny. Ny tromba sy ny fanafody nentim-paharazana kosa no ampiasaina amin' ny fitsaboana.

Ireo fady ireo dia tena mihatra any amin' ny afovoan-tanin' ny Antankarana manodidina ny vohitr' Ambatoharaña ary tsy dia mihatra any amin' ireo tanàna manodidina.

 

Ny haiady malagasy moraingy, izay anjakan' ny totohondry nefa azo andakana ihany koa, dia be mpankafy any amin' ny tanora antankarana^[8]. Ady an-tsehatra ny moraingy ary misy ny manao loka. Ny mpandray anjara dia ireo zaza sy tanora lahy 10 ka hatramin' ny 35 taona eo. Mandihy salegy ny mpanao moraingy aloha sy mandritra ary aorian’ ny fifanandrinana. Ny mpijery dia mitehaka sy manakora. Olona roa no mifanandrina isaky ny ady iray ka matetika dia avy amin' ny tanàna na vohitra samy hafa. Tapitra ny fifanandrinana iray rehefa mivoaka ny kianja filalaovana ny mpifanandrina iray izay tsy afaka miaro tena na miady intsony noho ny ratra na zavatra hafa mahazo azy.

Matetika no atao ny dihy nentim-paharazana antsoina hoe rabiky amin' ny lanonana atao ho an' ny mpanjaka.

Taloha, ny akanjo dia natao tamin' ny rofia voatenona. Natambara ho lasa kofehy madinika ny tsiraka izay nakambana mba ho tady, ary notenomina ho takelaka. Nozairina ireo takelaka ireo mba ho lasa lafika fivavahana sy akanjo. Ny vehivavy sy ny lehilahy dia nanao akanjo lava vita amin' ny rofia.

Ny fandevenana eo amin' ny Antankarana dia matetika lanonana fankalazana. Amin' ireo mponina akaikin' ny ranomasina dia matetika ny fatin' ny havana no apetraka ao anaty vatam-paty izay entin' ny fianakaviana mihazakazaka mankany an-dranomasina.

Ny isan' ny omby vonoina ho an' ny razana dia mariky ny tsy fankatoavana. Andrefesana ny fankatoavana ny razana ny isan' ny omby atao sorona ho azy ireo. Singa mampiavaka ny ankamaroan' ny fombafomba sy fankalazana mifandray amin' ny dingam-piainanana eo amin' ny mpino miozolmana koa (toy ny fahaterahana sy ny fampakaram-bady ary ny fahafatesana) ny fanaovana sorona omby^[9].

Ny Antankarana dia miteny fitenim-paritra amin' ny teny malagasy, izay sampan' ny vondrom-piteny malaiô-pôlineziana avy amin' ny fiteny baritô any amin' ny faritra atsimon' i Bôrneô.

Ara-tantara dia mpanjono sy mpiandry omby ny Antankarana, na dia lasa mpamboly aza ny ankamaroany tato anatin' ny taona vitsivitsy. Ny fanjonoana an-dranomasina dia atao amin' ny lakana entin' olona roa vita amin' ny vatan-kazo tokana noloarana àty. Mihaza trozona sy fano (soka-dranomasina) ary trondro ny mpanjono antankarana. Mampiasa harato koa izy ireo mba hihazana any amin' ny renirano, izay ahafahany misambotra amalona, trondro, oraña (na makamba) ary biby fihinana hafa.

Ny vary no fototry ny sakafo rehetra, ary matetika atao miaraka amin' ny trondro, ny anana, ny tsaramaso na ny voatavo. Ny mangahazo sy akondro maitso dia foto-tsakafo mahazatra indrindra rehefa lafo loatra na tsy misy amin' ny vanim-potoana ny sakafo hafa. Mamboly fary koa ny Antankarana.

Ao amin' ny tanin' ny Antankarana no misy ny orinasam-pirenena mpamokatra fary Siramamy Malagasy (SIRAMA) ary mampiasa mpifindra monina maro, saingy vitsy an' isa ny Antankarana satria ambony ny fari-piainan' izy ireo ka afaka mikatsaka ny tsaratsara kokoa.

Mpiompy sy mpiandry omby ny Antankarana taloha na dia mifototra amin' ny fambolena aza ny fivelomany ankehitriny. Ompiana hahazoana ronono ny omby. Heverina ho endriky ny harena koa izy ireny; ny isan' ny omby omena dia maneho fahalalahan-tanana.

Asa fivelomana lehibe ara-tantara ny famokarana sira. Ny Antankarana dia nivarotra tamin' ireo tantsambo eorôpeana, nanakalo haran-tsokatra tamin' ny basy. Amin' izao fotoana izao, raha mbola manohy miasa amin' ny seha-pihariana nentim-paharazana ny ankamaroan' ny Antankarana dia maro no mpiasa mitady karama.

Ny Antankarana nahita fianarana ambony, indrindra fa ny saranga ambony, dia miasa amin' ny toerana ambony karama toy ny manam-pahefana ara-panjakana, ny mpampianatra ary ny varotra sy karazana asa hafa.

Antsiranana (Diégo-Suarez teo aloha) no tanàna lehibe indrindra ao amin' ny tanindrazan' ny Antankarana. Ambilobe, izay misy ny mpanjaka ankehitriny, no tanàn-dehibe akaiky indrindra misy ny fahefan' ny mpanjaka antankarana ao Ambatoharaña.

 

Vahoaka eto Madagasikara

Ny foko eto Madagasikara

• Antambahoaka - Antandroy - Antankarana - Antanosy - Antefasy - Antemoro - Antesaka - Bara - Beosy - Betsileo - Betsimisaraka - Bezanozano - Mahafaly - Makoa - Masikoro - Merina - Mikea - Sakalava - Sihanaka - Tanala - Tsimihety - Vezo - Zafimaniry - Zafisoro.

Ny vahoaka hafa eto Madagasikara

• Sinoa eto Madagasikara
• Vazaha eto Madagasikara
• Karàna

Samihafa

• Jiosy malagasy

• Battistini, R., sy Verin, P., 1967, "Irodo et la tradition vohémarienne. Arabes et Islamisés à Madagascar et dans l'Océan Indien". Revue de Madagascar N°34-37 sy Taloha 2. Imprimerie Nationale Tananarive, 1967.
• Vial, M., 1954, "La royauté antankarana". Bulletin de Madagascar N°92 Janvier 1954.
• Middleton, Karen (1999). Ancestors, Power, and History in Madagascar. Leiden, The Netherlands: Brill. ISBN 9789004112896.
• Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). Madagascar (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. ISBN 1-84162-197-8.
• Sharp, Lesley (1993). The Possessed and the Dispossessed: Spirits, Identity, and Power in a Madagascar Migrant Town. Berkeley, CA: University of California Press. ISBN 9780520918450.
• Campbell, Gwyn (2012). David Griffiths and the Missionary "History of Madagascar". Leiden, The Netherlands: Brill. ISBN 9789004209800.
• Walsh, Andrew (1998). Constructing Antankaraña, history, ritual and identity in northern Madagascar Archived Oktobra 18, 2021 at the Wayback Machine (PDF). Toronto: National Library of Canada.
• Condra, Jill (2013). Encyclopedia of National Dress: Traditional Clothing Around the World. Los Angeles: ABC Clio. ISBN 978-0-313-37637-5.