Dialet verceles

El verceles (nom piemuntes: vërslèis, prunünciaa varsléis) l'è una variant del Piemuntes uriental (anca se 'l Biondelli le meteva in del grüp canavesan), parlada a Vercei e in part de la sua pruvincia (de fat, in del nord se parla el valsesian e 'l walser).
Se pò dì che l'è 'l prim di dialet piemuntes se sem dree a rivà da est: per quest el gh'ha un poo de inflüenz del visin Lumbard, parlaa fina al cunfin cun la Pruvincia de Nuvara (anca se besogna dì che in del mezz a gh'è una mota de dialet de transiziun). Vün di esempi püssee ciar de l'inflüenza lumbarda l'è 'l fat che se dröven lü e lee al post del classigh piemuntes chiel e chila.

Ultra ai rob che em giamò dii, podum giuntà che:

• El son Ë, che in del piemuntes central l'è prunünciaa püssee 'me una E müta, chì inveci l'è un poo 'me una A.
• I prunom clitigh hin diferent de quei nurmai: inveci de chiel a fa se dis lù ël fa.
• Gh'è una quai diferenza de prunüncia di E (trovè inveci de trové).
• Gh'è una quai diferenza de prunüncia di O (passiòn inveci de passion)
• De norma, el plüral feminil l'è faa cunt i I inscambi di E (cusa tipiga de tüt i variant piemuntes urientai).

Un òm a l'ava doi fieui;
e 'l pù giovo ëd lor l'ha dit al pari: “O pari, dami al fat mè, ca 'm peul tochèmi!”. E al pari l'ha fat la division.
E pòchi dì dòp al fieul pù picio l'ha rabajà su tut, e as n'è andàsne lontan, e en pòch temp s'è butàsi en malora per fè ad ribòti.
E dòp consumà tut, j'è vnùje ent col pais 'na gran famin-a, e lù l'ha comensà a trovèssi en bsògn.
E l'è andà con un ëd coi paisan, ch'a 'l l'ha mandàlo ant i sò camp a larghè i pòrch.
E lù al desiderava d'empìssi con le scòrse che mangiavo i crin; ma a-j era nen un ch'a-j na déissa.
Ma pensand ai fat sò a l'ha dit: "Quanta gent pagà da mè pari i han dël pan a ròta ëd còl, e mi belechì i crepo ëd fam!
I m'ausrò e i andarò da mè pari e i-j dirò: O pari, mi i hò fat mal avanti a Dio e dnans a voi;
E i merit pù nen d'essi ciamà vòss fieul; fèmi vòss servitor"
Donch ël fieul s'è ausàsse, e l'è vnù da sò pari. E 'ntant ch'a l'era ancor lontan, sò pari a 'l l'ha vdùlo, e j'ha fàje pena. A l'è cors, a s'è campàsse al còl e l'ha basàlo.
E 'l fieul j'ha dìje: "O papà, mi i hò fat mal e contra nòss Signor e 'n fàcia ëd voi; e i merit pù nen d'essi ciamà vòss fieul"
Ma ël pari l'ha dit ai sò servitor: "Portè subit ël vestì pù bèl, e butèlo an neuv da cap a pè, con l'anèl con dë scarpe neuvi;
Anland massè 'l pù bèl vitèl, ch'a peusso mangèlo e stèssni alegar;
Përchè 'sto fieul a l'era mòrt e adèss l'è vivo; a l'era perdù e a s'è trovàsse". E i 's son butàsse tuti a fè gran festa.
Anland ël prim mat a l'era an campagna e, vnènd a cà, essend già visin, ël sent la mùsica e 'l bal.
E ancantà ël ciama a un domestich lo ch'a-j era ëd neuv.
E lù a j'ha dìje: "Ël sò fradèl a l'è vnù a cà e sò pari a l'ha fat massè 'l pù bèl vitèl, përchè ch'a l'è rivà a cà ardì"
'Sta cosa l'ha fàje vnì ël fot, e l'era lì për andèssni. Ma sò pari vnènd ëd fòra a l'ha pregàlo d'ëvnì drent.
Ma lui l'ha dit al pari: "Mi come mi, dòp tanti ani ch'i t'ubidisso, i hò mai avù un cravòt par stème alegar con i amis"
Ma adèss che ist mat, ch'a l'ha sgarà tut ël fat sò con dle pòrche, l'è vnù, voi fèi massè 'l pù bèl vitèl.
E lui l'ha dit: "Car ël mè mat, ti t'è sempar con mi, e tut lo ch'a l'è mè a l'è tò;
Adèss peui a 's dovìa fè festa e stè alegar, përchè 'sto tò fradèl a l'era mòrt e adèss l'è viv; a l'era perdù e s'è trovàsse."
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 527

A 'v digh donch che ant ël temp dël primo re 'd Cipro, dòp che Gofredo ëd Boglion l'ha avù conquistà la Tèra Santa, a-j è capitàji che 'na nòbla ëd Guascògna a l'è 'ndata an piligrinagi fina ant ël Sepòlchër; e tornand andarera, rivà ch'a l'è stata an Cipro, l'ha trovà dij balosson ch'a l'han fàini ëd tuti ël sort. Lé, ch'a la podiva nen déssni pas, l'ha pensà d'andè a lamentéssi dël re; ma sicòme a-j han dìji chë l'avrìa sgarà ël sò fià, përchè lù ël viviva così dë mischin e così dë infingard che 'nveci ëd pensè a fè giustìssia për ij àutri, a 's ciapava sù tuti ij ingiùrij ch'a-j favo, sensi piéssni fastidi; ëd manera che, tuti coj ch'a-j avo quàich crussi, s'a sfogavo contra ëd lù, fasendij dij ingiùrij. Còla sgnòra, sëntend solì, e disperand ëd podèj avèj 'na sodisfassion, për procuréssi almanch 'na méza consolassion, a s'è proponùssi d'andè dël re për déji béli a lù 'na béla lession. Presentandsi a lù tuta piansolenta, a-j ha dìji: "O sòr re, j'hu nen avnùa belichì dëdnas a ti përchè i ëspera ch'a t'ëm fassi vëndeta dl'ingiùria ch'a m'han fàmi, ma mach për preghéti ch'a t'ëm mòstri cmè ch'ët fè ti a soportè tuti còli ch'i sent ch'a 't fan a ti, për amparè a soportè con passiensa còla ch'a, lë sa ël Signòr, s'ët la darìa volontéra, s'a fussa possibil, essend tì così pien ëd fléma e 'd rassegnassion".
Ël re, che fin a 'nlora a l'era stat poltron e indolent, come s'ës dësvièissa, a l'ha prinsipià a vëndichè sul serio l'ingiùria ch'a-j avo fàji a còla sgnòra, e l'è dvëntà ël pù gran persecutòr ëd tuti còj che dë l'òra an peui j'avèisso fat quaicosa còntra l'onòr dla sò coron-a.
Giovanni Papanti, Parlari Italiani in Certaldo, 1875, pag. 324-325

Desana la se tröva un poo püssee a süd de Vercei. El dialet chì de sota el mustra anca trat püssee vesin al türines, cumpagn del plüral feminil in E.

Donca mi i digh che nëj temp dël prim re 'd Sipri, dòp cioè la conquista fata dla Tèra Santa dë Gotifrè 'd Buglione, j'è sucèss che una nòbil dòna ëd Guascògna l'è andata 'n pelegrinagi al Sepolcro e che, al sò ritorn, l'è capità a Sipri, dovë dë una partìa d'òmni scelerà l'è stata oltragià in un mòdo ch'ës peul nen dìssi pù vilan. 'N séguit al che, 'sta bòna dòna, trovandsi tuta sconsolà, 's sagrinava tant tant e a l'ha subit pensà ch'a sarìa stat ben fat d'andèsne a lamentè diretament dël re; ma prima ancora ch'a riessièissa ëd fè cost pass, a-j era stat dit dë quàich d'un che la sua a sarìa stata una fatiga perdùa, përchè anche 'l re l'era così pòch curios dij bon costum e niente stimà, che dificilment a 's sarìa impegnàssi ëd vendichè coi ch'a l'ero stat ofèis ant l'onoratëssa; tant pù ch'a l'aviva già tante vòte dimostrà d'essi insensibil ad una infinità ëd vilanìe che contra ëd lù ës sprononciavo; ëd manera che quasi tuti lo befegiavo e lo svergognavo a l'ùltima mira. Cola dòna, vdend a dipingi con ëd color sì brut ël re, e disperand d'otnì una giusta riparassion d'onor, a l'ha stabilì ëd pièsse almeno un piasì, provandsi cioè a cimentè la misera moral dël re; e difati, con le lagrime aj euj, s'è portàsse personalment davanti a lù, e a l'ha parlàji ant costi termin: "Oh, mè Sgnor, chërte pa che mi i 'mpresenta a ti për otnì vendëta dl'ingiùria ch'a m'è stàmi fata, oh, no!, ma 'nciamreu abastansa sodisfata se ti t'ëm përmëte ch'i 't prega ëd mostrème comë ti 't fass a restè così indiferent davanti a le ingiùrie che, comë 'm risulta, ët veno fate a ti istèss afinchè, imparand dë ti, mi i peussa con passiensa soportè la mia, dla qual, e nòstr Sgnor lo sa lù, i sarìa ben dispòsta ëd fètne un regal për la rason ch'i 't vëdo così bon a tolerè tut, con una rassegnassion pròpri evangélica".
Ël re, che fin anlora s'era contnùsse ant un silènsio perfèt, tut ant un moment, e comë 's fuìssa dësviàssi dë un lòngh seugn, a l'ha capì ch'a l'era ora ëd sortì dë l'aviliment ant ël qual ës trovava, e perciò a l'ha comensà a castighè severament coi ch'a l'avìo ofendù tant cola nòbil dòna e a l'ha peui continuà ad essi rigorosissim persecutor ëd tuti coi ch'a rispetavo nen la sua coron-a o chiunque d'àutri.
ibidem, pag. 317-318

El cumün de Trin el se tröva a süd-ovest de Vercei, in direziun del Munferaa; l'è dunca un esempi de dialet rüstigh de la bassa pianüra vercelesa.

Donch i 'v digh ch'ant i temp dël prum re 'd Scipri, dòp che Gotifrè 'd Buglion l'ha conquistà la Tèra Seunta, j'è capitàji che 'na gran sgnora ëd Guascogna l'è 'ndà an peligrinagi al Seun Scipolcr, e che mnind andaré, rivà ch'a l'è stàcia an Scipri, quaich balòss d'òmni i-j heun faji dal figuri grami. Lé, nen savend antè dvirasi, l'ha pansà d'andà a fà ël sò lamenti al re; ma quaicadun a j'heun dicc ch'a l'era inutil ch'a l'andéissa, përchè lù l'era 'n òm csì ritirà e tant pòch portà a fà dël ben che nen solament ël fava nen rason a coi ch'a-j avù ricivì dij tòrt, eunsi ël soportava teunti ingiuri ch'a-j favo a lù cmè ch'a ël fuss nen dël tut. E 'nteunt coi ch'a-j avo caicòss con lù, së sfogavo fasenti dij disprèssi. Cola pòvra mandica ëd cola dòna, sëntind sci ròbi, nen podend vëndicàssi e fàssi ël sò rason, për avéj almen 'na mèsa consolassió, s'ha dlibëràsi ëd fà vërgògna a col re, e an piansind, 'na vòta ch'a l'è stàcia dadveun a lù, a-j ha dicc: "Mè patron, mi i ven nen dadveun a ti për essi vendicaja dë l'angiuria ch'a m'heun facc, ma për contëntàmi, 't pregh ch'a t'ëm mosti cmè 't fa ti a soportà coli ingiurie ch'a m'heun cuntàmi ch'a 't feun a tì, parècc, amprandind da ti, podreu soportà con pasciensa la mia che, se podéissa, lo sa ël Signor, i 't la daréja a brass doert, a ti ch'ët è csì bon a portàj"
Ël re, che fin anlora l'ava mai facc nen, seuntind so-lì, l'istess cmè ch'a 's fuss svigiàssi, cminseund dë l'angiuria fàcia a cola dòna, l'ha facc a lé 'l sò rason vëndicàndla cmè ch'a 's dev, e peu l'è dvëntà 'n fier përsecutor ëd tucc coi che d'anlora an peu i éisso facc caicòss contra l'onor dla sò corona.
ibidem, pag. 322

• Vercei
• Piemuntes uriental

• dumsinandi (el sitt di dialett de la Provincia de Vercei)