Dialett magiorin

El magiorin l'è on dialett oriental del piemontes parlaa a Magiora, in de la Provincia de Noara.
A l'è vuna di tanti parlad che se troeuven in sul confin in tra lombard e piemontes, e per quest el ciappa caratteristegh de tutt dò i lengov.

El dialet magiures el gh'ha quei carateristigh funetigh chì, rispet a l'Insübrigh central (disem ciuè la zona che la va de Lügan fina sota a Milan):

• I vucai atonigh, che in del Lumbard Ucidental vegnen o di E o di A (e in del Piemuntes inveci una Ë, müta), chichinscì müden despess in d'una Ö (de/da => dö; per/par => pör).
• Despess di E avert se müden in di A (e chi hinn representaa cunt una Ë; terz => tërs).
• Tanti A avert se müden in di E (e chi hinn representaa cunt una Ä; quaranta => quaränta).
• Tanti parol finissen cunt una U final (zenever => zönevru).
• Cumpagn del Ticines, la S denanz ai cunsunant la sona despess cumpagna de una SC (strach => sc'trach).
• I terminaziun di verbi hinn püssee vesin a quei piemuntes che a quei lumbard (gh'em => gh'uma).
• Esisten di son semi-palatai per la G e la C, cumpagn de quei de certi dialet ciavenasch e tisines (gesa => gjesgia; ciav => cjav).

Tüti quei infurmaziun chì hinn staa ciapaa sü del sit del cumün de Magiura (a la fin de la pagina el gh'è 'l link), anca se chì em müdaa un poo l'urtugrafia per fàla vegnì püssee facil de capì respet ai standard de scritüra lumbard.

articul determinativ
	mas'c	donn
singular	al	la
plüral	i	al

articul indeterminativ
	mas'c	donn
singolar	un/nö	una/'na
plural	di	dal

• De: dö/'d (genitiv); da (ablativ)
• A: a
• In: in/'n
• Cun: cun/insema
• Sü: sü
• Per: pör
• Tra: tra

Insübrigh	Magiures
del	dal
de la	dla; dä la
di	di (m), dal (f); dai
al	al
a la	a la
ai	ai
in del	'nt al, 'ntö
in de la	'nt la
in di	'nt i
cunt el, cul	cun al
cun la	cun la
cunt i, cui	cun i, cui
sül	sül
sü la	sü la
süi	süi

• Mì
• Tì
• Lüi/lei
• Niaicc/niauti
• Viaicc/viauti
• Lui

• Cupülativ: e, anche.
• Dis'giuntiv: o.
• Aversativ: ma, pörò, 'nveci, epüra.
• Curelativ: sia... sia, iscì... cume.
• Deciarativ: önfati, ciuè.
• Cunlcüsiv: duca.

• De lögh: 'ntuqua (duve), chilò, gliò, là, davanti, deree, sü, giü, dint, fora, sura, sut, sü là, giü là.
• De temp: iera, öncöi, duman, prest, pöi, da nocc, ädess, sempri, mai, dopu, sövens, sütu (sübit).
• De möd: ben, mal, uëntei (vulentera), fort, pitöst, prössapoch, süpörgiü, dö söcür, in prescia, dö culp.
• De valüdaziun: scì, nò, gnänca, magara, pör dal bun (de bun).
• De interugaziun: quand?, quant?, cume?

• Uün/uügna
• Düi
• Trii
• Quatru
• Cinch
• Sesc
• Sët
• Ot
• Desg
• Vint
• Trënta
• Quaränta
• Cinquänta
• Sösciänta
• Sötänta
• Utänta
• Nuvänta
• Cent
• Mila
• Un miliun

• Prüm
• Söcund
• Tërs

• Indicativ present: Mì i sun, tì t'ei, lüi l'è, niaicc suma, viaicc sii, lui hin.
• Indicativ imperfet: Mì i era, tì t'eri, lüi l'era, niaicc i eru, viaicc i eri, lui i eru.
• Indicativ fütür: Mì i sarö, tì 't sarai, lüi 'l sarà, niaicc saruma, viaicc sarii, lui i saran.
• Cungiüntiv present: Che mì i sea, che tì 't sei, che lüi al sea, che niaicc i seu, che viaicc i sei, che lui i seu.
• Cungiüntiv imperfet: Che mì i füsc, che tì 't füsci, che lüi al füsc, che niaicc i füsciu, che viaicc i füsci, che lui i füsciu.
• Cundiziunal present: Mi i saresc, tì 't saresci, lüi al saresc, niaicc i saresciu, viaicc i saresci, lui i saresciu.
• Geründi present: Send.
• Participi present: Essent.
• Participi passaa: Stacc
• Infinii present: Sii.

• Indicativ present: Mì gh'hö, tì 't gh'hai, lüi gh'ha, niaicc gh'uma, viaicc gh'hii, lui gh'han.
• Indicativ imperfet: Mì gh'eva, tì 't gh'evi, lüi gh'eva, niaicc gh'evu, viaicc gh'evi, lui i gh'evu.
• Indicativ fütür: Mì gh'arö, tì 't gh'arai, lüi gh'arà, niaicc gh'aruma, viaicc gh'arii, lui i gh'aran.
• Cungiüntiv present: Che mì i abia, che tì t'abia, che lüi i abia, che niaicc i abiuma, che viaicc i abii, che lui i abiu.
• Cungiüntiv imperfet: Che mì i esc, che tì t'esci, che lüi l'esc, che niaicc i esciu, che viaicc i esci, che lui i esciu.
• Cundiziunal present: Mì i aresc, tì t'aresci, lüi l'aresc, niaicc i aresciu, viaicc i aresci, lui i aresciu.
• Geründi present: Avend.
• Participi present: Avent.
• Participi passaa: Biüü.
• Infinii present: Avei.

• 'Ndä (andà, I cun.): Mì i vagh, tì 't vai, lüi al va, niaicc i 'nduma, viaicc i 'ndee, lui i van.
• Vughi (vedè, III cun.): Mì i vugh, tì 't vughi, lüi al vugh, niaicc i vuguma, viaicc i vughii, lui i vugu.
• Furnì (finì, IV cun.): Mì i furnisc, tì 't furnisic, lüi al furnisc, niaicc i furniguma, viaicc i furnighii, lui i furnisciu.

Doca i digh che 'nt i temp dal prüm re 'd Cipri, dopu che Gutifrè di Bügliun l'ha quistaa la Tëra Santa, è 'gnüü che 'na gëntil dona dla Guascogna l'è 'ndaa in pelegrinagju al Sëpulcru, e 'nt al turnand, rivaa a Cipri, da certi birbun d'omni l'è stacja trataa propiu da vilan; rabiaa da 'sta roba cume 'n can, gh'è 'gnüü 'nt la ment da 'ndä dìglu cum al re; ma i gh'han tian tiü cüntaa ch'l'era 'n lavä la tësta 'd l'asu, përchè bëla lüi l'era tant danaa e poch 'd bun, che auchè tacässi fastüdiu par i afari di aut, al bütava la barta 'n se 'n sìghnu favu quaicadüna a lüi; e tant l'è vei che tüti cui ch'i 'gh l'evu sü i sfugavu cum fäghi quai despressiu. Sëntüü iscì cula dona, përdüva la spransa da vendicässi, giüst tant da sfugä ün palivin al sö magun, l'ha pensaa da murtificä au re e, lipiand cum i fan al doni, quand l'è stacja denai 'd lüi, la dis: "Üsciuria, mì i ven mia chilò denai 'd tì par ta 'gh la possi fä pagä a cui ch'i m'han fat ün intort iscì gross, veh!, Di n'in guarda! Ma tant par fä 'na roba, i 't prëgh, ciov di, t'am mustri cum fai a supurtä culi ch'i m'han tian tiü cüntaa ch' 't fan che iscì, 'mparand da tì, ch'i possa inche mì supurtä cun pasiensa cula balussaa ch'at sai, e 'l Signur lu sa che s'i pudess, uanteri i 't la cargarea a spala a tì: t'ei iscì ün bun asu par purtäi!".
Au re, che fin a cul mument a s'era mustraa ün pian pianin e cargaa d'ün sögn, cuma ch'a 's desvegiass, acmenzand dl'ingjüria de cula dona, ch'a l'ha facja pagä cara e salaa, l'è 'gnüü 'n demuscru sapia Diu, cuntra tüti cui ch'i favu quaicoss cuntra l'unur dla sö curuna da mò inai.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 319-320

Un om al gh'eva düi matai.
E 'l piü giuvnu 'd lur l'ha dit al pari: "Pari, dami la part di beni ch'am tuca!'" e 'l pari l'ha spartii tra lur i beni.
E dopu poch gjurnai, al mat piü giuvnu, rigulaa 'l fagot, l'è andaa in luntan pais, e laiscì a s'è bütaa sül verd vivend da lipadiun propio dal tüt.
E dopu ch'l'ha fat fora tüt al fat sö, è 'gnüü 'na gran caristia intu cul pais; a cul püntu l'ha cmenzaa a 'vèi de bisögn.
L'è andaa e al s'è metüü insëma un de cui ch'i stavu in cul tal pais, ca l'ha mandaa int i söi camp fora cum i purcei.
E lüi al bramava da impìssi la pël cum la pastüra ch'i mangjavu i purcei, ma inciüm i 'gh nu davu.
Donca, fat ben i söi cünt, l'ha dit iscì: "Quancji sarvitui ad mè pari i gh'han biscì dal pan, e mì i mor da fam!
I 'm tujarö sü e m'andrö da mè pari e i 'gh dirö: Pari, j'hö falaa cuntra 'l Ciel e denai de tì
e sun piü gnianca degn da sì ciamaa tö fiö; fami cumè un di tö massei".
Donca lüi al s'ha tujat sü e l'è 'gnüü da sö pari. E, quand l'era incù luntan, sö pari a l'ha vist e l'ha 'biüü cumpassiun. E l'è curs e 'l gh'ha bütaa 'l braci al cöl e l'ha basaa.
E 'l mat l'ha dit a sö pari: "Pari, j'hö falaa cuntra 'l Ciel e denai de tì e sun piü gnianca degn da sì ciamaa tö fiö".
Ma 'l pari l'ha dit ai söi sarvitui: "Purtee chilò la piü bëla vësta e vestìlu sü e mëtìghi l'anel int al dii e i scarpi in pee.
E menee fora 'l manzö ingrassaa e mazzélu, e mangjuma e stuma sü 'legri!
'St mè mat ciov dì l'era mört, e l'è turnaa a 'gnì viv; l'era perdüü e l'ha truvaa". E i s'hin metüi a fä fësta.
Ma 'l mat prüm da lui l'era in campagna; e, 'gnend a cà, quand l'è stat riva, l'ha sëntüü sunä e balä.
Tiraa int un cantun un di sarvitui, l'ha cjamaa qual l'ëra cul mastal.
E lüi l'ha dit: "È turnaa tö fradel e tö pari l'ha cupaa 'l manzö grass, parquè l'ha pudüü 'vèilu san e salv".
Ma lüi l'ha cjapaa la musca e l'ha vursüü nä dint nut; al parquè sö pari l'è 'gnüü fora e lu prëgava a nä dint.
Ma rispondend l'ha dit al pari: "Eco, già da tant agn mi 't serviss, e sapiötlu mì, j'hö 'n mai disübidii a 'n tö urdon. Epüra t'ha mai mai dat un cravió ch'i stass sü 'legru cum i mè amis.
Ma quand st'tö fiö, ch'l'ha mangjaa 'l tuv sustanzi cum al lambarci, l'è 'gnüü, tì ta gh'hai mazzaa 'l manzö grass".
E lüi al gh'ha dit: "Fiö, tì t'ei sempri 'nsëma a mì, e tüt al mei robi hin tui.
Donca convegneva a fä festa e stä sü 'legri, parquè 'st tö fradel l'era mört e l'è turnaa a 'gnì viv, l'era perdüü e l'è stat truvaa".

(Antonio Rusconi, I parlari del Novarese e della Lomellina, 1878, pag. 24)

• Lengua lumbarda
  • Dialet nuvares
• Lengua piemuntesa
  • Piemuntes uriental

• Gramatega del dialet magiurin