Haïti

Haïti is, in naovolging vaan de vreugere kolonisator Fraankriek, ingedeild in departeminte. De departeminte zien wijer verdeild in 41 arrondisseminte en 133 gemeintes. De tien departeminte (mèt hun hoofstei) zien:

Artibonite (Gonaïves) Centre (Hinche) Grand'Anse (Jérémie) Nippes (Miragoâne) Nord (Cap-Haïtien) Nord-Est (Fort-Liberté) Nord-Ouest (Port-de-Paix) Ouest (Port-au-Prince) Sud-Est (Jacmel) Sud (Les Cayes)

Haïti heet 'n typisch Creoolse cultuur, neet oongewoen in de regio, mèt eleminte oet Afrikaonse, Europees en Indiaonse (Taíno) culture. De bevolkingssamestèlling is relatief homogeen, mèt 95% negers of creole en 5% mulatte en blaanke, zoe good wie allemaol mèt 'n francofoon achtergroond.

Haïti is 't groetste Franstaoleg land in de regio. De bevolking sprik 'n creooltaol die gebaseerd is op 't Frans; dees taol steit bekind es Haïtiaans of Kreyòl (ayisyen). Ze weurt sinds ind twintegsten iew väöl opgesjreve en is sinds inkel jaore neve 't Frans 'n officieel taol.

't Land is vaanaajds katholiek; 80% vaan de bevolking hingk de Roemse religie aon. Protestante make oongeveer 16% vaan de bevolking oet. Zeker de helf vaan de bevolking deit daoneve aon voodoo.

In Pre-Columbiaanse tije woort Haïti bewoend door de Taíno's, Arawakse volker op de Caribe. Hispaniola waor verdeild in vief rieke; 't modern Haïti umvat 't groetste deil vaan de aw rieke Xaragua en Marién. De naom vaan 't land kump ouch oet de taol vaan de Taíno's: Ayiti beteikent zoeväöl wie 'Bergland'. Columbus landde in Haïti op Sinterklaosaovend 1492 bij Môle Saint-Nicolas; op Keersaovend mós heer, um averij, 24 maander achterlaote in 'n neerzètting die me La Navidad neumde. In de jaore tenao boje de Indiaone hel meh tevergeefs weerstand tege de Spanjole; keuningin Anacaona, die veur de ouge vaan häör eige volk woort geëxecuteerd, weurt allewijl in Haïti es volksheldin verierd. In de ierste decennia vaan Spaonse kolonisatie storve de Indiaone zoe good wie gans oet, veural door krenkdes oet de aw wereld. De Spanjole begóste ouch mèt 't importere vaan Afrikaanse slaove.

In de zeventienden iew begóste ziec ouch Franse op 't eiland te vestege. Dèks góng 't um boekaneers (piraote), touwnummend evels ouch um gewoen koloniste. Bij de Vrei vaan Rijswijk in 1697 verdeilde de Spanjole en de Franse 't eiland Hispaniola oonderein, in Haïti of Saint-Domingue (Frans) en Santo Domingo (Spaons). De achtienden iew waor 'nen tied vaan oetgebreide slaovernij. De behandeling vaan de slaove waor zoe slech, tot e derde vaan de geïmporteerde slaove binne e jaor nao aonkóms storf.

Door de slechte behandeling en geveujd door beriechte euver de revolutie in mojerland Fraankriek woort 't vaanaof 1791 hendeg oonrösteg in de kolonie: de Haïtiaanse revolutie waor begós. Twie jaor later gaof de gouvernäör touw en woort de slaovernij aofgesjaf. In de jaore denao bleef 't oonrusteg, tot de opstandelinge in 1804 de oonaofhenkelekheid oetrepe. Jean Jacques Dessalines, leismaan vaan d'n opstand, woort keizer vaan 't land. In 1806 woort heer vermaord; in de anarchie die dao-op volgde woort 't land verdeild in e keuninkriek (oonder Henri Cristophe) in 't noorde en 'n republiek (oonder Alexandre Pétion) in 't zuie. President Jean Pierre Boyer lökden 't um de twie helfde weer bijein te bringe; bovedeen vereuverde heer 't Spaons Santo Domingo (vaan 1822 tot 1842). In 1825 deeg Sjarel X vaan Fraankriek 'n poging um 't eiland te hereuvere; Boyer besloot häöm aof te koupe. Nao Boyer veel 't land veural te proej aon d'n eine nao d'n andere coup.

Tösse 1915 en 1934 stoont 't eiland oonder Amerikaons bestuur. De Amerikaone baokende de grens mèt de Dominicaanse Republiek aof, meh waore neet geleef bij de bevolking um hun gewelddaodegheid. Nao 't vertrèk vaan de Amerikaone kaom in de Dominicaonse Republiek 'ne massamaord op gaank tege etnische Haïtiaone, bevole door dictator Rafel Trujillo. Dit waor 't huugdepunt in de jaorelang èrfvijandsjap tösse de bei len. In 1957 kraog Haïti zelf 'ne vergeliekbaren dictator: François Duvalier, ouch bekind es 'Papa Doc'. Heer en ziene zoon Jean-Claude Duvalier ('Baby Doc') regeerde tot 1986 't land mèt iezere voes. Zij stèlde persoensverhierleking in en maakde vaan 't land 'n heremietestaot, die ummer ermer woort. In 1986 woort Baby Doc verbanne en perbeerde me 'n democratisch bewind op te zètte. Verkezinge kaome in 1990, boebij Jean-Bertrand Aristide gekoze woort. Heer zouw later nog vaker tot president weure gekoze. 't Jaor dao-op woort heer alweer door 'ne militaire coup aofgezat, um in 1994 door de Amerikaone weer aon de mach gebrach te weure. In de jaore daonao waor 't aof en touw obbenuits oonrösteg in 't land, meh kaom 't neet mier tot militair dictature die 't land vreuger had gekind. In 2010 woort 't land door 'n eerdbeving getroffe, die veural in de hoofstad Port-au-Prince hel touwsloog.

Haïti is ein vaan de ermste len in Midde- en Zuid-Amerika en is dan ouch noets ech herstèld vaan de groete eerdbeving in 2010. Daoneve weurt 't land door corruptie, polletiek geweld en e gebrekkeg ikkenomisch klimaat besjouwd es 'ne mislökde staot (failed state). In 2021 woort de president Jovenel Moïse doedgesjote in zie hoes.