Frans Guyana

Frans Guyana maak (nog ummertouw) integraol deil oet vaan 't eigelek Fraankriek, en aongezeen tot dit land is ingedeild in regio's en departeminte, vörmp Frans Guyana zoewel e departemint es 'n regio. De twie euverhede - de regionaole raod en de algemein raod vaan 't departemint, mèt ziene prefek aon 't hoof - veure versjèllende take oet in perceis 'tzelfde gebeed. Frans Guyana is, es ultraperifeer regio, deil vaan de EU; sinds Greunland de EG in 1985 verleet, is 't 't groetste stök EU-groondgebeed boete 't Europees continent.

Wie aander Franse departeminte is Frans Guyana verdeild in arrondisseminte, kantons en gemeintes. De arrondisseminte en gemeintes zien de volgende:

Frans Guyana heet geinen otonome status en hanteert in situaties boe e veendel nujeg is gemeinelek 't Frans veendel. 't Veendel wat me bove zuut is vaan 't departemint; de regio heet weer 'n aandert, e wit mèt 't logo vaan de regio drop.

't Waope - ouch allein vaan 't departemint, de regio hanteert mer e logo - is vaan keel (roed), mèt e beutsje vaan sabel (zwart) boe-in 'ne berg vaan goud, bove 'n golvende zie vaan sinopel (greun) boe-op drei waterlelies; 't sjèldhoof vaan lazuur (blauw) mèt bovenin 't getal '1643' in Arabische ciefers en oonderin drei lelies, alles vaan goud. 't Sjèld is gekroend vaan 'n steidekroen vaan goud, gehawwe door twie aomzeiketers vaan zèlver en bovenaon veurzeen vaan 't devies fert aurum industria ('arbeid bringk goud') in Latiense lètters vaan sabel op e lint vaan zèlver.

Frans Guyana is oongeveer zoe groet wie Oosteriek en e stökske groeter es de Benelux. Allein de kösstreek is gekap; 't binneland besteit zoeget gans oet 't oondoordringbaar bos vaan de Amazone. Nao 't zuie en weste touw löp de bojem op; hoegste punt is Bellevue de l'Inini mèt 851 meter. De grens mèt Suriname weurt gevörmp door de Marowijne (in 't Frans bekind es Maroni), wat in de boveloop vaan dees revier veur e grensgesjèl heet gezörg: Suriname claimp de grens bij de Marouini, Fraankriek meint tot de grens westeleker, bij de Litani ligk.

't Klimaot is werm en zier vochteg; veur lui oet Europa veult 't hendeg benajd aon. De gemiddelde maxima ligke roond de 30°C, en de neerslaag bedreug 3200 mm per jaor. De mieste maond höbbe e gemiddelde vaan 300 mm of mie, wat neerkump op (bekans) edersdaags rege, meh de herfs (op 't noordelek haafroond) is belaankriek druger: zoe vèlt in september en oktober mer 40 resp. 50 mm rege.

't Amazonegebeed, boe Frans Guyana bij huurt, is ein vaan de mies biodiverse regio's op de wereld. 't Gebeed (köswater mètgerekend) kint 176 soorte zoogdiere (gordeldiere, luiaarde, aomzeiketers, ape, tapirs, pekari's, de poema, talloes vleermuis en knaagdiere wie de paca; buildiere: opossums), 742 soorte en oondersoorte veugel,^[1] 218 taxa vaan reptiele en 115 vaan amfibieë.^[1]

Namibië heet 'n veural Europees-creoolse cultuur. 't Land is hendeg dunbevolk: mèt 2,8 lui per km² kump 't oongeveer oet op 't niveau vaan Namibië en vaan alle zelfstendege len is allein Mongolië nog dunner bevolk. Veur de vergelieking: Europees Fraankriek heet 'n bevolkingsdiechheid vaan 97/km², en de departeminte vaan de Lozère en de Creuse, de dunsbevolkde vaan 't mojerland, höbbe respectievelek 15 en 22 lui per km².

De etnische samestèlling vaan Frans Guyana liekent op die vaan Suriname en is veur e land mèt zoe'n klein bevolking nog hendeg divers. Neve blaanke leve in 't kösgebeed veural creole. Ouch in 't binneland leve creoolse stamme, die evels 'n aander taol spreke (zuug direk oonder) en 'n väöl traditioneler, op jach geriechde leefwijs in geïsoleerde oerwoudsdörpkes höbbe. Me neump ze de marrons (vreuger Bosnegers). Neve de marrons leve ouch Indiaone in 't binneland, en wel Arowakke en Caribe, die zoewiezoe de regio vaanajds domineerde. Mie nao de grens mèt Brazilië vint me evels de Tupi-Indiaone, die vreuger in groete deile vaan dat land de belaankriekste bevolkingsgróp waore.

De taolsituatie in 't land moot me begriepe aon de hand vaan de bevolkingssituatie die zoezjus is besjreve. Wie in alle Franse departeminte is 't Frans de instegste officieel taol; volkstaol veur 't groetste deil vaan de bevolking is evels 't Guyaans Creoolfrans. De marrons zitte veural um de Marowijne, en hun taol, 't Aukaons, weurt in Frans Guyana door zoe'n 6600 lui gesproke. Ouch 't Saramaccaans weurt opgegeve, en wel veur 'n enclaaf in 't Frans-creools gebeed. De Arawakse taole oet 't gebeed zien eigelek Arawaks (weste) en Palikúr (ooste, tege de grens mèt Brazilië); de Caribische taole zien eigelek Caribisch (aon de Approuague en aon de moonding vaan de Marowijne) en Wayana (deep stroumopwaarts aon de Marowijne, ouch in 't betwis gebeed mèt Suriname); de Tupitaole zien Emerillon (midde) en Wayampi (zuie). Op eigelek Caribisch nao heit gein vaan de Indiaonetaole mie es 1000 sprekers.^[2][3]

De bevolking is in groete mierderheid roems-katheliek.

Archeologische voondste goon doezende jaore trök; me nump aon tot vaan de drei groete indiaonevolker de Tupi's 't laankste in de regio woene. Zij woorte in d'n daarden iew gevolg door de Arowakke en tot slot in d'n achsten iew door de Caribe. Columbus deeg de regio in 1498, op zien daarde reis, aon. Aajdtieds verstoont me oonder Guyana de gans noordoosteleke kösregio vaan Zuid-Amerika. Me verdeilde dit (sinds d'n achtienden iew) in Spaons Guyana (allewijl de regio Guayana in Venezuela), Brits Guyana (allewijl 't land Guyana), Nederlands Guyana (Suriname; ouch laank veur de oonaofhenkelkheid al gemeinelek zoe geneump), Frans Guyana en Portugees Guyana (allewijl de staot Amapá in Brazilië]]).

Dees verdeiling waor neet zoonder umweeg tot stand gekoume. Wel waore de Fransoze de ierste Europeaone die mèt eineg succes 't gebeed tösse de Marowijne en de Oyapock gónge kolonisere. De ierste poging in 1624 mós weure aofgebroke op las vaan de Portugeze, die op groond vaan 't Verdraag vaan Tordesillas dit gebeed veur ziech claimde. In 1630 perbeerde de Fransoze 't nog ins, noe mèt mie succes, en in 1643 woort Cayenne gestiech. Toch mós nao e paar jaor ouch dees kolonie weure verlaote, deeskier um aonvalle vaan de Indiaone. De Hollenders, die kortbij in Berbice al 'n kolonie hadde, naome in 1658 't verlaote Cayenne in um dao zelf 'n kolonie te stiechte. De Franszoe stiechde in 1664 'n nui kolonie deneve, Sinnamary, die e jaor later ouch weer oonder Nederlands vuur kaom te ligke. In 1667 pakde de Britte (die toen Suriname hadde en mèt Nederland de Twieden Ingelsen Oorlog veurde) de ganse kolonie; bij 't Verdraag vaan Breda datzelfde jaor gaof me 't oetindelek trök aon Fraankriek. Nao nog 'n korte Hollandse bezètting in 1676 blaof 't noe laankdoreg Frans.

Wie mèt de Vrei vaan Paries, in 1763, Fraankriek hiel väöl kolonies in de Amerika's aon de Britte kwietraakde, naom Frans Guyana innins in belaank touw. De kolonie waor um zie benajd weer en tropische krenkdes extreem beröch. 't Waore in dees beginjaore dèks politieke gevaangene die hei opaon woorte gesjik, zoewel oonder 't ancien régime es oonder de rippubliek. Gewoen koloniaol werk, mèt Afrikaanse slaove, woort ouch opgezat; zoe leverde de kolonie hardhout, reetsókker en cayennepeper. Mèt de Napoleontische Oorloge kaom de Franse kolonie weer oonder vuur: 'n Brits-Portugese vloot pakde 't gebeed in 1809. De Portugeze wouwe dit gebeed bij Braziel veuge, meh oetindelek gaove ze 't toch aon Fraankriek trök.

De gewoente um gevaangene nao Frans Guyana te sjikke woort in 1852, kort nao de aofsjaffing vaan de slaovernij, weer opgepak. De wèt sjreef veur tot recidiviste die minstes drei strafe vaan minstes drei maond hadde gekrege, nao Guyana móste. Sjeepslaojinge veroerdeilde gónge noe nao de Îles du Salut, die 'ne slechte naom kraoge in Europa. Veural Duvelseiland woort beröch. Bekinde gevaangene waore Albert Dreyfus en Henri Charrière, dee oontsnapde en e book dreuver sjreef. De oontdèkking vaan goud in 't binneland brach ouch gelökszeukers nao de kolonie.

Nao d'n oorlog, in 1946, woort Frans Guyana vaan 'n kolonie veranderd in 'n euverzies departemint. In 1951 góng indelek de straafkolonie touw. In opdrach vaan Charles de Gaulle woort in 1964 begós mèt de ruimtevaartbasis in Kourou, boe allewijl de Arianerakètte vaan de ESA opstijge. Oondaanks groete oonvrei oodner de inheimse bevolking heet de Franse regering nog neet touwgegeve aon de wuns veur mie otonomie.

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer koume bittekes informatie vaan fr:Armoiries de la Guyane, en:Geography of French Guiana, fr:Liste des mammifères en Guyane en en:History of French Guiana.

1. ↑ ^{1,0 1,1} [http://inpn.mnhn.fr/collTerr/outreMer/03/GF/tab/especes INPN - Liste des espèces recensées dans la région : Guyane]
2. ↑ Ethnologue report for French Guiana
3. ↑ Ethnologue - Taolkaart vaan Suriname en Frans Guyana