Duitsland

 

Duitsland is ingedeild in zestien deilstaote (Bundesländer), die eder häör eige parlemint en regiering höbbe. Dertien vaan die Bundesländer (alle boete de stadsstaote) zien weer verdeild in distrikte, Kreise geneump. Me oondersjeit stads- en plattelandsdistrikte; 'ne Kreis besteit oet e paar gemeintes. Sommege stei höbbe de status vaan kreisfreie Stadt. In sommege Bundesländer gief 't nog 'n aander niveau tösse 't Bundesland en de Kreis in, naomelek de Regierungsbezirk.

Bundesländer
	Baden-Württemberg Baden-Württemberg Beiere Bayern Berlien Berlin Brandeburg Brandenburg Breme Bremen Hamburg Hamburg Hesse Hessen Mecklenburg-Veurpommere Mecklenburg-Vorpommern Nedersakse Niedersachsen Noordrien-Wesfale Nordrhein-Westfalen Rienland-Palts Rheinland-Pfalz Saarland Saarland Sakse Sachsen Saksen-Anhalt Sachsen-Anhalt Slaeswiek-Holstein Schleswig-Holstein Turinge Thüringen

Allewel tot Duits de landstaol is, heet 't land in de recènte historie väöl vaan häör minderheidstaole en minderhede erkind en plaotselek 'nen officiële Europese status gegeve. 't Geit um Fries (in de hoofvörm Noordfries en Saterfries), Nederduits, Deens, Sorbisch en Romani. Vaan dees taole geit 't bij 't Nedersaksisch um 'n taol die inderdaod door miljoene gesproke weurt, meh aander taole weure mèt oetsterve bedreig. In 't grensgebeed mèt Nederlands Limburg weurt ouch Limburgs gesproke; 't Limburgs is es hei zelfstandege taol (nog) neet erkind, meh kint wel besjèrming oonder de parapluterm Nederduits. Väöl ander streektaole, wie Beiers en Alemannisch, gelle nog ummer es Duitse dialekte.

Door arbeidsimmigratie weurt in Duitsland noe ouch väöl Turks en Pools gesproke.

Wes-Duutsland is vaanaof de opriechting lid vaan de NATO. Gaans Duutsland trad bij de opriechting in 1993 touw tot de EU. Door Duitsland zien oorlogsverleie en status vaan door de Geallieerde bezèt en gecontroleerd land woorte zoewel de BRD es de DDR (zuug oonder) pas in 1973 lid vaan de Vereinegde Naties.

De ajdste aonwiezinge vaan minseleke bewoening in 't huidege Duutsland zien naoventrint 700.000 jaor aajd. Me dink tot 't gebeed sinds 500.000 jaor permanent bewoend weurt.

De ierste besjreve bewoeners zien inkel Keltische en Germaamse stamme die door Griekse en Roemeinse sjrievers weure geneump. Vaanaof 58 veur Christus geit de Rien de grèns vaan 't Roemeins Riek vörme. 'n Ierste historie vaan gaans Germania weurt in 't jaor 98 door Tacitus oetgegeve. Tösse de ierste en zesde iew zwèrmde de Germaanse stamme oet euver Europa (zuug Volksverhoezing) en vermèngde ziech mèt de neet eweggetrokke Kelte. Groete deile vaan 't modern Oos-Duutsland waore tot in de laote Middelieuwe ouch door Slave bewoend (Germania Slavica). In de loup vaan de Middelieuwse Duitse kolonisatie woorte die geassimileerd.

't Riek vaan de Franke oontsteit in de vreug Middelieuwe en nump mèt Sjarel de Groete es ierste Weseuropese keizer nao de Roemeine (800) de rol vaan mechtegste riek in Europa op ziech. Zien riek besteit evels neet laank. Ruizing opvolgers laote 't riek in e Wes-Fraankenriek en Oos-Fraankenriek oetereinvalle (zuug Tractaot vaan Verdun).

Es traditionele, meh e bitteke willekäörege stiechtingsdatum vaan Duutsland nump me dèks 2 fibberwarie 962, boe-op Otto I es ierste Oos-Frankische keuning tot keizer gekroend weurt.

't Wesfrankisch Riek oontwikkelt ziech tot 'ne nationale staot ('t modern Frankriek), tewijl in 't Oosfrankisch Riek de plaotseleke voorste mier en mie häör eigebelang kinne goon dene. Allewel tot de keizers vaan 't Oosfrankisch Riek mierder kiere probere 't riek te vereinege, raak 't Heilig Roems Riek in ummer mie talloze in hoeg maote oonafhenkeleke staote en Rieksstei. Nao de reformatie en d'n Daartegjaoregen Oorlog is de mach vaan de keizer inkel mer formeel.

Zoe blijf 't tot 1806, wienie d'n Duitse keizer Frans II, dee al ieder in 1804 {d'n ierste) keizer vaan d'n Oostenriekse staot woort, oonder drök vaan de Franse keizer Napoleon I aftreet. Oonder Napoleon Bonaparte weurt 't aontal Duitse staote door sameveuging sterk verminderd en verlere väöl Rieksstei (boevaan 'rs in häör bleujtied mie es 80 waore) häör independentie. 't Congres vaan Wene drejde dees vereineging neet gaans trök, en oeteindelek stiechte 38 Duitse staote 'ne losse Duitse Boond oonder veurzittersjap vaan Oosteriek. Nederlands Limburg heet vaan 1839 tot 1866 tot dee boond gehuurd. Al snel nao de mislökde nationalistisch-liberale Miertrevolutie vaan 1848/1849 kaom 't tot e treffe tösse 't ummer sterker weurende Pruse en de Duitse groetmach Oosteriek euver de leijing vaan de Duitse Bond en in Europa; dit leide in 1866 tot d'n Duitsen Oorlog. Naotot Pruse deen oorlog gewonne had, woort de Duitse Bond verdeild en opgeheve, woorte de kleine stäötsjes in 't Noorde door Pruse geannexeerd en daodoor woort 't aontal Duitse staote nog kleiner.

De dao-op volgende opriechting vaan de Noordduitse bond oonder Pruus bevel gong bekaans direk euver in die vaan 't Duits Riek (daan nog dèks Kleindeutsches Reich geneump), dat nao d'n Duits-Fransen Oorlog in 1870/1871 en de oetreuping vaan de Pruse keuning Wilhelm I tot keizer vaan Duutsland (heer zaog ziechzelf neet zoe, umtot Oosteriek oontbrak) begós te bestoon. Mèt de stiechting vaan 't Twiede Riek kaome versjèllende gebeje bij Duutsland, die gaaroet neet of neet mie bij 't Heileg Roems Riek hoorte (bij zien opheffing in 1806), meh deile vaan Pruse boete 't Riek waore. Daobij zien Oos- en Wes-Pruse, Danzig, en deile vaan 't modern Pole; wijer Sleeswiek, Lotharinge en d'n Elzas. D'r persoon dae hie bie genump mot weure is d'r kanselier Otto von Bismarck. In de jaore tachteg verkraog 't Duitse Riek mèt relatief weineg geweld 'n paar kolonië in Afrika en Azië.

Aon 't ind vaan d'n Ierste Wereldoorlog vaan 1914 tot 1918 indegde mèt de Novemberrevolutie ouch de monarchie in 't Duits Riek (en in de Donaumonarchie). Keizer Wilhelm traoj aof, en 't Duits Riek woort 'n parlemintair-democratische rippebliek. In 't Tractaot vaan Versailles woort 't door de euverwinners tot groete gebeedsvermindering gedwonge. Wijers woorte jaorlekse herstèlbetaolinge verordonnerd, die euver 'n tied vaan tacheteg jaor zouwe goon gelde. Dit leide tot groete ermooj en crisis in 't land, en communisme en fascisme sjote wortel. Door hyperinflatie verloor 't geld al zien wierde. In 1923 woort dit systeem versoepeld en bleujde 't verpauperd Duitsland weer op.

De Weimar Republik woort geplaog door constande spanninge tösse democratische en otoritair elemente. Ze leej oonder algemein aofkäöring vaan 't Tractaot vaan Versailles en oonder economische malais. In 1933 eindegde ze door de staotsgrip vaan de gebore Oosterieker Adolf Hitler en zien Nationaal-socialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP), dee trouwes mèt democratische middele aon de mach kaom. Nao de crisisjaore vaanaof 1929 geluifde de Duitse bevolking neet mie in democratie en vertrojde ze lever op 'n otoritair rezjiem.

De NSDAP maakde vaan Duutsland hiel snel 'nen totalitairen einpartijstaot. Vaanaof 't begin woorte politieke tegestanders vervolg, tewijl Joedse Duitsers aon 'n boetesloetingsbeleid oonderworpe woorte. Oonder d'n Twiede Wereldoorlog woorte oeteindelek vief tot zes miljoen Europese Joede vermoord (dit weurt sinds de jaore zeventeg mèt Holocaust aongeduid; de Joedse naom hieveur is Shoa). Ouch doezende lede vaan aander volker (veural zigeunders), homoseksuele, gehandicapte en Getuges vaan Jehova woorte gearresteerd en woorte meistens slachoffer vaan dee massamoord.

Daoneve waor 't Derde Riek op gebeedsoetbreijing geriech: Oosteriek woort ierst in 1938, nog zoonder geweld en mèt instumming vaan väöl Oosteriekers, geannexeerd. De annexatie vaan 't Duitssprekend gedeilte van Tsjechoslowakije (Sudetenland) in 't zelfde jaor brach ouch nog weineg teweeg, ouch neet bij de groete internationaal machte. Dat veranderde evels wienie Hitler einege maond later de rès vaan Tsjechoslowakije vereuverde. Bij 't binnevalle vaan Pole verklaorde Groet-Brittanië en Frankriek Duitsland d'n oorlog; dit waor 't begin vaan d'n Twiede Wereldoorlog. Veur 't Duitse Riek indegde dezen oorlog op 8 mei 1945 mèt 'n oonconditionele euvergaaf. Hitler pleegde kort daoveur zelfmaord; de euverlevende politieke en militair kopstökker woorte in de Neurenbergse Processe veroordeild (dèks tot d'n doed).

De Nationaal-Socialistische dictatuur heet in de historiesjrieving, meh ouch in de opebaarheid tot vraoge geleid, die ziech euver väöl langer es twelf jaor oetstrekke, namelek of allein 'n kleik roond Hitler, e deil vaan de Duitse elite, de mierderheid vaan de bevölking of zelfs 't gaanse Duitse volk voor de misdade verantwäördelek te hawwe is. De lèste jaore is dao-euver get mie concensus, ouch al umtot psychologe noe wete, wie minse oonder zeker umstendeghede misdaode kinne plege.

De belangriekste euverwinners, iers de VS, de Sovjetunie en Groet-Brittannië en later ouch Frankriek, hoolte ziech in 't begin nog mèt 'n gezameleke bezettingspolleiek bezeg. Me waor 't eins euver 'n demilitarisatie en denazificatie. Mèh al bij de vraog, wat me oonder democratie verstoon mós, woorte de meiningversjèlle tösse de Sovjetunie aon de ein kant en de Westerse machte aon de aandere duidelek. Dabij had Frankriek ambitieuze annexatieplanne ten koste vaan Duutsland.

Oosteriek en Tsjechoslowakije woorte weer zelfstandege staote; Pole kraog nui grènze (Westverschiebung). Jozef Stalin had Pole groete deile vaan Oostelek Duitsland touwbedeild en de Sovjetunie de noordeleke helf vaan Oos-Pruse, wat door de westeleke meugendhede op de Conferens vaan Potsdam in 1945 mèt tegezin touwgestaan woort. De meiste Duitsers oet de gebiede oonder invloedssfeer vaan de Sovjetunie woorte oet Pole en Tsjechoslowakije verdreve. Dees oetzèttingspolletiek zörg tot op d'n daag vaan vaandaog veur hendeg controversieel discussies euver de legitimiteit daovaan. 't Duits Riek woort oet zien soevereiniteit getild, en in zien kèrn woorte nui state gestiech. De grènze woorte gedeiltelek gevörmp door de grènze vaan de bezettingszaones.

De Bondsrippebliek Duitsland woort op 23 mei 1949 in de drei westeleke bezettingszaones opgeriech; de DDR op 7 oktober 1949 in de Sovjets-bezettingszaone. Daomèt waor Duitsland in twie nui staote opgedeild en groete gebeej aon de naoberstaote touwgedeild. D'n aonsloetende Kawwen Oorlog versjäörde Middel-Europa en de BRD en DDR door 't Iezere Gordien. De Wes-Duitse Hoege Raod (Bundesverfassungsgericht) stèlde evels in 1973 vas: "De BRD is gein erfgenaom vaan 't Duits Riek, meh es staot identiek mèt de staot 'Duits Riek'." Pas in de jaore tacheteg, wie in de Sovjetunie de mach door Michaïl Gorbatsjov woort euvergenome en 'n eupenheidspolletiek (glasnost) op gaank kaom, kaom 't tot (vreiege) revoluties en oeteindelek tot de val vaan de communistische regeringe in de DDR en ander staote vaan 't Warschaupact. Mèt de val vaan 't Iezere Gordien eupende in 1989 ouch de grèns tösse de Bondsrippebliek en de DDR. Op 3 oktober 1990 trad de DDR touw tot de Bondsrippebliek (Wiedervereinigung). De vergroete Bondsrippebliek Duutsland wensde daomèt ouch weer häör aw souvereiniteit vol trök te kriege, wat ouch gebäörde.