Zjwaegel

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Gelaens. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'ne Zjwaegel is 't Limburgs woord veur 't in ’t Nederlandjs gebruukde woord lucifer. 't Is 'n klein houte sjtekske wo-aan eine óntvlambare kop, womit, door de kop euver ein sjtriekvlak te sjoere, ein vuur gemaak kèn waere.

’t Limburgse zjwaegel is aafgeleid van 't woord zjwavel, in 't Duutsj Schwefel, in 't midde-nederlandjs swëvel. In Groat-Brittannië woorte zjwaegele in 't begin van de 19e eëuw op de mert gebrach ónger de naam lucifer matches, wat kènt waere vertaald es: maatjes van de duvel. 't Nederlandjse lucifer is hiejvan aafgeleijd, net zoa-es de Èngelsje benaming matches. Aw Nederlandjse weurd veur lucifer zint vuurstokje (vuursjtekske) en zwavelstokje (zjwavelsjtekske).

De Chineze vónje neet allein 't böskroet oet mer ouch de zjwaegel. Volges ein teks oet 950 woorte sjtaefkes dennehout mèt zjwavel geïmpregneerd. De oetvènjing van deze 'leechbrèngende sjtaaf' dateert oet 't jaor 577.

De veiligheidslucifer (Zjweeds: säkerhets tändstickor) woort in 1844 oetgevónje door de Zjweedse chemicus Gustaf Erik Pasch. Aan dees oetvènjing gónge nog angere veuraaf: de sjtrieklucifer mèt witte fosfor, en daoveur nog de dómpellucifer van de Fransman J. Chancel.

De samesjtèlling van de óntvlambare kop is in de loup van de tied verangerd.

1. Dómpellucifers bevatte ónger meë zjwavel en kaliumchloraat; door de zjwaegel in zjwavelzoer te dómpele óntbrènde dae sjpontaan.
2. De (ónveilige) sjtrieklucifer bevadde ónger meë witte fosfor, zoadat sjtrieke langs ein roew vlak al voldoonde waas veur óntbrenning.
3. Veiligheidslucifers wirke door de reactie tösje kaliumchloraat, de sjpaore roaje fosfor van 't sjtriekvlak en de drök van de sjtriekbewaeging. Daodoor kump de reaktie tösje zjwavel en kaliumchloraat op gank.
4. Modern, milieuvrundjelikke lucifers bevatte geine zjwavel meë, mer ein iezer-fosforverbènjing die óntleejt tot iezeroxide en fosfaat.

Vreuger woort de sjteel van zjwaegele van dennehout gemaak, allewiel van populierehout. Anger materiale, zoa-es kartón en opgerolde wesjplaetjes, kómme ouch veur.

In Europa waere zjwaegele meistal geleverd es houte sjtekskes in ein deuëske. Aan allebei de ziejkenj van 't deuëske zit ein sjtriekvlak. In Amerika is dees oetveuring ónbekènd: me zuut dao kartónne zjwaegele die oet ein beukske mótte waere gesjörd. Zoa ein beukske is dèks veurzeen van reclame - d'r sjteit zelfs reclame op de zjwaegele zelf, zoalang ze neet zin oetgesjörd. In ein beukske zitte meistal 20 zjwaegele.

In de categorie Matches van Wikimedia Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje