Plato

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Platon of Plato (Aajdgrieks: Πλάτων, Pláton) (Athene, oongeveer 427 v. Chr. bis 347 v. Chr., aldao) waor 'nen Atheense filosoof en sjriever. Heer waor de lierling vaan Sokrates en de lieraar vaan Aristoteles en betaomp ziech same mèt dees twie bis de drei belaangriekste Aajdgriekse filosofe. 't Is nog altied neet gans klaor wat zien opvattinge waore, aongezeen heer meistens vraoge stèlde en daoneve ouch nurges oet zienen eige naom sprook. Heer waor daoneve ouch neet altied eve consistent. Mèt zien Theorie vaan Vörm steit heer bekènd es de vajer vaan 't filosofisch idealisme. Heer waor de stiechter vaan de Akademeia, de ierste instantie vaan hoeger oonderwies in Europa.

Heer stamde oet 'n femilie vaan aw Athener slavehawwersaristokratie, wat ziech ouch in zien later oontwikkelde staotstheorie (besjreve in zie book Politeia) bemèrkbaar maakde (daonao is de Staot vaan de Mins de groetse. De dreideiling vaan de ziel in 'n erkènd, courageus en begerlich deil interpretiert Plato es klassesysteem binne de staot. De veurwaarde veur de realisatie vaan de ideaal staot is tot filosofe de heersers zien). De mojer vaan Plato kos hun veurawwers tracere nao e femilielid vaan de wieze wètgever Solon. Mèt 20 jaore woort Platon sjaolier vaan de bekènde filosoof Sokrates, dee 'm beslissend beïnvloojd heet. Platon en Sokrates verbandde neet allein de gemeinzaome filosofische studie, zoonder ouch 'n deep vrundsjap, die ziech in de lètse jaore veur d'n doed vaan Sokrates nog intensivierde. Nao d'n doed vaan ziene lieraar door de sjierlingsbeker in 't jaor 399 v. Chr., reisde Platon door de gans oosteleke Mediterraone. Woersjijnlek door zien oprechheid is heer oetindelek door Dionysius I verkoch es slaof. Ziene lierling Annikeris koch Platon vrij in 386 v. Chr. en heidoor waor heer in staot zien ierder genömde Akademeia op te riechte. Nog twiemaol reisde Platon nao Syrakus veur hierser Dionysos II, veur 'n poging de platonsche staotsutopie te realisiere. Dees aonzin bleek evels gei succes. Vanaof 361 v. Chr. Waor de belaangriekste en innegste ambitie vaan Platon 't lèsgeve. Dit bleef zoe bis zienen doed. Plato hiemelde op d'n hoege leeftied vaan 80 jaor in 't jaor 347 v. Chr. in Athene.

Kern vaan zien filosofie is de Theorie vaan Vörm. De weeg nao de kènnis vaan ideeë besjrijf Platon in zien Allégorie vaan de caverne. Me deent ziech 'n groete grot (caverne) veur te stèlle, die mèt de boetewereld verboonde is door 'n gaank mèt 'n dösdaoneg lengde tot 't gein daagleech gief in de caverne. 't Gief 'n rij gevaangene mèt hun rögk nao de ingaank, en ze loere nao de achterwand vaan de caverne. Hun leijmaote en halze zien zoe vasgeketend, tot ze hun köp neet kinne bewege en daodoor mekaar noch ziechzelf kinne bekieke. Dit meint tot ze allein de maor veur ziech zeen. Zoe höbbe ze hu gans leve gezete en kinne niks aanders. Achter hun gief 't vuur. Tösse hun en dat vuur gief 't 'n blokkaad in de vörm vaan 'n maor, dee zoe hoeg is wie'ne mins. Aon de aander kant vaan dee maor gief 't laopende lui mèt gans en al dinger op hunne kop, boeoonder stein en houten figure vaan lui en diere. Ze iesbere. De sjeme vaan die dinger valle door 't vuur op de maor boe de gevangene tegenaon loere, dee ouch de stömme wierkaats en hun die de dinger sjouwe. Platon zeet noe tot 't innegste dat de gevangene in hu leve zeen, sjeme en echo's zien. Ze zölle dinke tot dit de realiteit vörmp, en hun gesprekke zawwe euver woernömming vaan dees realiteit gaon. Es eine gevangene zien ketene zaw kinne aofsjödde, zaw heer door de levenslang ketening in 't haafduuster zoe verkremp zien, tot 't allein al pienlek veur häöm zaw zien um ziech um te dreie, ouch zaw 't vuur 'm verblinde. Heer zaw gans de klöts kwiet zien en ziech weer wille umkiere nao de wan mèt de sjeme, nao de realiteit die heer verstande heet. Es heer einmaol geweend zaw zien aon de bovewereld en daonao trök geit nao de caverne, zaw de duusternes häöm weer tiejlek verblinde. Zien ervaringe zawwe onbegriepelijk zien veur de aander gevaangene, umtot hun taol allein mer verwies nao sjeme en echo's/ Zien behendegheid um de wierkaotse sjeme te zien en te umsjrieve zal geleije höbbe oonder zien erveringe, en op de aander gevangene zaw heer minder slöm euverkomme. Ze zölle 'm zelfs es gevierlek zie en meugelek dreige häöm te doeje. Zelfs dees items zien evels inkel 'n aofbeelding vaan de ideeë. Oet dees wereld vaan beelde en sjien mót de mins bevried weure en vertrojd rake mèt 't woere weze. Dat is de opgaaf vaan de filosofe Platon verklaor 't vasstèlle vaan de ideeë veur de lui door te rappelere, boebij heer de Mythe vaan Transmigratie te groonde lègk. Heinao betaomp de ziel vaan zien eerdse bestande bis 't riek vaan de ideeë en ze zien dao. De väölzijegheid vaan zien talènt en de originaliteit vaan zien weegwiezende prestaties es dènker, es sjriever en es weitensjapsorganisator, laote 'm bis eine vaan de bekènste en invloojriekste persoenlekheije vaan de geisteshistorie opstijge. In de Metafysika, de Epistemologie, de Ethiek, de Anthropologie, de Staotstheorie, de Kosmologie, de Könstheorie es de Taolfilosofie zètte heer maotstaove neer veur diegene, die häöm – wie veur alle ziene lierling Aristoteles – in centraole vraoge tegesproke. Vaan de 36 euverleefde wèrke vaan Platon, is 't groetse gedeilte gesjreve in de dialoogvorm. Oon de vreuge wèrke umvatte beveurbeeld Apologie en Kriton. Es de groondlègker vaan objectief, heet idealistische filosofie vaan Plato 'n groete invlooi op de gans oontwikkeling vaan de filosofie geoet. In de dialoog Protagoras en Gorgias behandelt heer de Sofiste, die de gans Theorie vaan Vörm veurbreide. In de dialoge Phaedo en Politeia pas heer de theorie vaan de Theorie vaan Vörm touw op alle filosofische gebiede.

Plato besjöldegde de Griekse diechters vaan “leuges vertèlle euver de gode”, umtot ze gode wie Zeus kleinzielege minseleke motieve touwsjreve. Plato waor daomèt eine vaan d'n ierste, en zoewiezoe d'n iersten Europeaan dee ziech hei opebaar euver oetsprook, dee tegestender waor vaan 't antropomorfisme.

Plato en Sokrates gelofte tot good en slech oonmeugelek same koste. Gooi akties leijde volgens Plato en Sokrates bis eudaimonia, slech akties bis slech make en daomèt oongelökkeg zien. Cruciaal hei-in is tot zie zègke tot eudaimonia altied de ziel besleit, en de ziel is 't substantieel elemènt vaan de mins, dewijl 't liechaom inkel 't heim vaan de ziel is. Daorum tot dees twie filosofe de conclusie make tot materialisme noets kin leije nao eudaimonia, umtot de ziel neet marerieel is. De sokratische filosofie geit in nog get aanders belangrieks tege de sophistische filosofie in. Sokrates en Plato meine, in tegedeil bis de sophiste, tot ethische weerdes objektief vaan eerd zien (op 't Aajdgrieks: aretai). Um good te kinne leve mót me de objektieve vörm vaan de aretai volge; de aretai is de foundatie vaan 't leijde vaan e good leve. Plato waor vaan meining tot degene die 't wirkelek good leve kinne leije, de filosofe zien. Dit besjrief heer in zien zelfbedachte maotsjappij in Politeia (zie bekinste wirk, ouch bekind oonder de naome De Staot of De Rippebliek). De ról vaan de filosofe in zien utopia komme 't bèste nao boete in de Allégorie vaan de caverne: Filosofe mótte de zon (de wirkelekheid) aonsjawwe, vervolges analysere en oetindelek begriepe, um daonao weer trök te gaon nao de caverne (dat me kin zien es e metafoor veur de staot. Filosofe mótte daorum realiziere tot 't mie gief es 't eerdse (de zon), tot 't 'n woerheid gief die neet in eus wereld te zien is, mer dat zie, wie eder mins, hun roots höbbe in de wereld boe-in v'r leve (de caverne) en ouch de wereld is boe me betaomp te leve. Filosofe höbbe door dees kennis gein interesse in mach mer in de woerheid en 't rechveerdege. Heidoor zien ze volgens Plato de ideaal leijers umtot zie, door hun interessegebeed, noets de drang höbbe hun mach te misbruuke. Evels wis Plato ouch tot me neet in zien Politeia hojt, dös mót de filosoof 't genógge nömme de aretai te observere en is 't veur dees soort lui essentieel te leve in 'n maotsjappij boe-in me vrij is de aretai te kinne observe. De observering van woerheid zal leije bis de ultieme gelökkegheid, zoe stèlt Plato. En daomèt is de filosoof de persoen dee 't hoegste gelök (eudaimonia) kin bereike. Es me trök geit nao de basis vaan de ziel, zoe stèlt Plato, zuut me moraliteit en intellek. Dit besjrijf heer vervolges in zien theorie euver de dreideiling vaan de ziel in Politeia. Heer besjrijf dees drei deile vaan oonder nao bove; dit meint heer neet allein in 'n hierarchische zin ('t hoegste gedeilte id 't belaangrijkste) mer heer link 't ouch mèt 't liechaom (bein en kruus, romp en kop) en mèt diere (waterdiere, landsdiere en minse).

• Reije of logika (intellek, logiek, reijenere, weite, 't hawwe vaan de woerheid, de wil nao kennis, oondersjeije vaan ech en neet ech, beoerdeile vaan riechteg en neet riechteg, wieselek keze in de naom vaan de leefde veur 't gooie)
• Dapperheid of spirituele (passie, wil, verlange, persistentie, dapperheid 't gooi te doen)
• Appetiet of appetitieve (drif, lös, instink, ervaring, vleiselek-erotische leefde, hoonger, doors, humane reproduktie, leefde veur welveert)

Heibij voog Plato touw tot de zjuste ziel de reije of logika geliekstèlt aon de dapperheid en de appetiet of appetitieve weigert. De oonzjuste ziel stèlt de dapperheid geliek aon de appetiet en ofwel negeert de reije ofwel gebruuk de reije um de appetitieve doele te haole. Plato vergeliek de ziel vervolges mèt de maotsjappij (staot of politeia). De zjuste ziel en zjuste maotsjappij is rechveerdeg: de staot vaan 't gehiel, boe-in eder deil zien functie vervölt en neet perbeert ziech te vermenge mèt de functies vaan aander deile. De oonzjuste ziel en oonzjust maotsjappij is daomèt oonrechveerdeg: de tegeneuvergestèlde staot vaan 't gehiel, meisten specifiek besjreve es 'ne staot (zoewel gemeint es de status vaan de ziel es de politieke term staot) boe geluusterd wuert nao appetiet, en de logica negeert of gebruuk veur 't plezeer. Plato geit nog wijer door de dreideiling vaan de ziel exak euver te zètte nao de drei klasse vaan zien utopia:

• Bewakers (meistens filosofe): Wiesheid/Reije
• Soldaote: Dapperheid/Zelf-leefde
• Ambachsleije: Appetiet/Verlange

• http://www.whoswho.de/bio/platon.html (Duuts)