Serialisme

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Serialisme is 'n compositietechniek en 'ne meziekstijl boebij ziech gans 't muzikaol materiaol, of entans 't mieste, baseert op ein serie. Dat hèlt in tot de groondreeks neet allein de toenhuugde regelt, meh ouch toendoor, dynamiek en nog aander parameters (klaankkleur/späölwijs, tempo etc.). 't Serialisme is roond 1950 oonaofhenkelek vaanein oontstande in Wes-Europa en de Vereinegde Staote oet de twelftoensmeziek, in 't bezunder 't werk vaan Anton Webern, en heet de ierste jaore op praktisch alle westerse componiste vaan beteikenis invlood gehad. In de jaore 1960 kump 'n tegereactie op gaank, boebij componiste ziech mie op de groete vörm riechte, of 't touwval 'n groeter beteikenis geve. Ouch de icone vaan 't serialisme zelf hantere hunne stijl dèks minder streng of verlaote häöm gans. Allewijl sjrieve neet väöl componiste mie seriële meziek; de historische beteikenis is evels zier groet.

Arnold Schönberg, dee roond 1909 d'n atonaole meziek had oetgevoonde, kaom begin jaore 1920 mèt 't twelftoenssysteem, boebij de twelf chromatische toene vaan 't octaaf op 'n rij woorte gezat. Dit gaof häöm e systeem um laankdorege atonaol werke te componere. 't Waor veural Schönberg ziene lierling Anton Webern dee in de jaore 1930 dat systeem zier getrouw góng touwpasse, en daobij zien (wienege) composities ouch vaan aander structureel eleminte góng veurzien. In de Symfonie opus 21 weure toene gekoppeld aon specifieke octave en specifieke instruminte; in de Variaties opus 27 weurt ouch toendoor specifiek geregeld.

In 't Interbellum, zeker in de jaore daarteg, waor 't twelftoenssysteem 'n rillatief marginaol compositietechniek, en de werke vaan Webern waore al hielemaol oonbekind. Vaanaof 1945 begós dit evels laankzaam te verandere. De Fransoos Olivier Messiaen componeerde in 1949 en 1950 zien Quatre études de rhythme. De twiede daovaan, Modes de valeurs et d'intensités, baseert ziech sterk op Webern en regelt alle veer de parameters, toenhuugde, toendoor, dynamiek en meneer vaan aonslaag, in ziech herholende reekse. Ouch 't Livre d'orgue vaan dezelfde componis moot in dit verband weure geneump. Soms weurt Mode de valeurs al es begin vaan de (Europese) serieel traditie gezeen; hei zien de veer parameters evels nog neet vaan ein serie aofgeleid.

In 't Duits Darmstadt waor in 1946 e zomerkamp veur jong componiste opgeriech. In 1951 leet Messiaen dao 'n opnaome vaan zien veer etudes hure. Dit memint weurt algemein es 't begin vaan de serialistische traditie opgevat.

'ne Fransoos, Pierre Boulez, waor al sinds 1946 bezeg mèt werke die d'n invlood vaan Webern (en in minder maot Schönberg) verraoje. Heer brik de melodie dao-in ummer mie op in geïsoleerde toene, 'n effek wat me 'pointillistisch' is goon neume. Geïnspireerd door Mode de valeurs et d'intensités sjrijf heer Structures veur twie piano's. Hei-in zien de veer parameters vaan Messiaen allemaol in reekse vaan twelf verzaomeld. 't Muzikaol materiaol umvat de volgende rije vaan twelf:

De veerde en tiende leie vaan de aonslaagreeks zien neet bekind, umtot Boulez ze neet gebruuk (zuug oonder); geit me oet vaan dezelfde twelf die Messiaen gebruuk daan zien dat sforzato (in lètters, meh zoonder wijer teike) en sforzato legato.

Centraol in de compositie blijf de toenhuugdereeks, ofwel de twelftoensrij, stoon. Boulez zeuk ziech de volgende rij oet: es - d - a - as - g - fis - e - cis - c - bes - f - b. Dees twelf toene kriege noe allemaol e nommer vaan ein tot twelf. Wie eder twelftoensrij kin me ze èlf kier transponere um zoe twelf rije mèt dezelfde intervalle te kriege. Boulez sorteert de transposities zjus zoe wie heer de rij ordent: nao 1 (de groondreeks die begint mèt es) kump 2 beginnend op d ('nen have toen lieger), daan 3 beginnend op a ('nen tritonus bove de groondreeks), daan 4 beginnend op as (e kwart hoeger) etc. Zouw me noe reeks nommer 2 gans in de oersprunkeleke getalle oetdrökke, daan krijg me: 2 (d) - 8 (cis) - 4 (as) - 5 (g) - 6 (fis) - 11 (f) - 1 (es) - 9 (c) - 12 (b) - 3 (a) - 7 (e) - 10 (bes).

Es me dit veur alle rije deit, daan lievert dat de volgende matrix vaan 12x12=144 getalle op:

Me kin de reeks ouch umkiere, d.w.z. stijgende intervalle weure daolende en aandersum. In 't geval vaan dees reeks weurt de umkiering es - e - a - bes - b - c - d - f - fis - as - cis - g. 'Vertaold' nao de getalle vaan de groondreeks is dat 1 - 7 - 3 - 10 - 12 - 9 - 2 - 11 - 6 - 4 - 8 - 5. Mèt dees getalle kin me de umkiering op dezelfde wijs wie de groondteeks oetbouwe tot 'nen twiedimensionaole matrix.

De reekse vaan toendoor, dynamiek en aonslaag kriege allemaol nommers vaan 1-12, boebij 1 gewoen veur 't ierste lid steit en 12 veur 't lèste. Zoe beteikent toendoor 4 'n achste noot, en intensiteit 4 inkelvoudeg piano (zuug bove). Me kin de getalle vaan de ierste transpositie umzette in 'n toendoorreeks: 1/16-noot (2) - 1/4-noot (8) - 1/8-noot (4) - 1/8+1/32-noot (5) - gepuncteerde 1/8-noot (6) - 1/4+gepuncteerde 1/6-noot (11) - 1/32-noot (1) - 1/4+1/32-noot (9) - gepuncteerde 1/4-noot (12) - gepuncteerde 1/16-noot (3) - dobbel gepuncteerde 1/8-noot (7) - 1/4+1/6-noot (10). Veur de dynamiek geit Boulez diagonaol door de matrices; dit lievert palindroom-reekse op (beveurbeeld 12 - 7 - 7 - 11 - 11 - 5 - 5 - 11 - 11 - 7 - 7 - 12; in dynamische teikes ffff - mf - mf - fff - fff - quasi p - quasi p - fff - fff - mf - mf - ffff). Ouch veur de meneer vaan aonslaag baseert de componis ziech op diagonaole.

Es de reekse eine kier zien vasgestèld sjrijf 't stök ziech gooddeils zelf. Zelfs de volgorde boe-in de toenhuugde- en toendoorreekse weure gebruuk, kump oet de matrix. Toenhuugde en toendoor verandere per individueel noot, dynamiek en en aonslaag verandere per gróp vaan twelf note. Piano I en II speule tegeliek versjèllende vörm vaan de reeks. 't Veurnaomste wat de componis oonder 't sjrieve nog zelf bepaolt, is 't zètte vaan röste en 't bepaole in welk octaaf 'n bepaolde toenklas moot klinke (d.w.z.: op 'ne piano zitte ach versjèllende c's, de methood vaan Boulez zeet niks euver welke vaan die ach moot klinke es op e zeker memint de c aon de beurt is).^[1]

De Pruus Karlheinz Stockhausen is nog e paar jaor joonger es Boulez, en aanders es de Fransoos nog neet bekind es 'r in 1951 nao Darmstadt geit. Heer zit op 't conservatorium boe heer e paar vrij traditioneel werke heet gesjreve, meh compositie is neet zien groetste intrèsse. Op de Ferienkurs evels huurt heer neet allein 't werk vaan Messiaen, meh tröf heer ouch ziene Belzje generatiegenoet Karel Goeyvaerts. Goeyvaerts heet op dat memint zjus zien Sonnaat veur twie piano's veerdeg, die ze dao same speule. Vaanaof dat memint bekiert Stockhausen ziech tot 't serialisme.

Aonvenkelek componeert Stockhausen zjus wie Boulez punctueel (deen term is vaan häömzelf), dat wèlt zègke mèt losse toene ('klaankatome'). Vaanaof 't begin evels kin me 'n huurbaar structuur in zien werk aontreffe. In Kreuzspiel oet 1951, zien ierste serieel compositie, weurt de ritmische puls gegeve door twie tumba's, en kin me ouch dudelek hure wie de diverse rezjisters ziech kruse (vaandao de naom; de pianopartij beveurbeeld begint mèt extrem hoeg en lieg toene en wèrk gestiedeg nao 't midderezjister touw). Dit maak Stockhausen zie werk in verhajding tot dat vaan Boulez good luusterbaar. Ouch al typerend is tot de componis neet vertrojt op ein reeks, meh diverse permutaties vaan 't materiaol gebruuk. Heimèt liet 'r 't twelftoenssysstem dus los.

Nao Kreuzspiel sjrijf heer Formel, e werk boe-in heer mie einheid tösse de eleminte perbeert te make. Oetindelek weurt 't häöm "te thematisch" en geit heer trök nao de punctuele meziek. Mèt Kontra-Punkte, gesjreve in 1952 en 1953, begint evels 'n nui faas: de gróppecompositie. Vaanaof noe bouwt heer zien werke neet mie additief meh divisief op: 't notemateriaol weurt verdeild in gróppe die huurbaar oonderlinge samehaank vertuine. De verdeiling en oonderverdeiling gebeurt nog wel gewoen op basis vaan reekse. In de Klavierstücke I-IV, gesjreve in 1952 en twie jaor later gepubliceerd, zèt heer dit perces wijer. 't Dudelekste is dat te hure en te zien in 't ierste stök (oondaanks zie nommer es lèste vaan de veer gecomponeerd). Stockhausen baseert ziech hei neet op 'n rij vaan twelf, meh vaan zès eleminte, die tot de volgende matrix weurt oetgebouwd:

Dees 6X6=36 getalle bestumme same d'n umvaank vaan 't stök (36 gróppe, d.w.z. eve zoeväöl maote), dewijl de aard vaan de diverse ciefers de lengde vaan de groppe weergief. Weer aander getalle bepaole de oonderverdeiling vaan de gróppe, die daodoor dèks oet complexe antimetrische figure bestoon. Zoe is de eerste gróp 'n 5/4-maot, mèt euver de ganse maot 'nen undecimaol (èlf es achstes gesjreve note in de plaots vaan normaal tien) en daobinne euver de lèste vief vaan die èlf einhede weer 'ne septimaol (zeve note in plaots vaan vijf, nog ummer es achstes genoteerd). 't Toenmateriaol weurt verkrege door de ciefers es riechlijn veur de späölriechting te gebruke. De dynamiek besteit oet zès graode (pp - p - mp - mf - f - ff - fff), die ouch mèt ciefers oet de matrix euvereinstumme.

De jaore tenao blijf Stockhausen ziech touwlègke op de gróppecompositie. Heer geit die principes ouch touwpasse op zienen elektronische meziek, dee neet door minsehan moot weure oetgeveurd en daorum zoe complex kin weure ingedeild es me zelf wèlt (Studie I en II, Gesang der Jünglinge), meh sjrijf ouch nog nui Klavierstücke. Hei-in liet heer zjus oonbestumde eleminte touw, wie veurslaagnote: die mote door de pianis nao bleve weure oetgeveurd en hunnen door is dus neet in 'n serie vasgelag. Bezunder good georganiseerd is zien tiende Klavierstück mèt neet minder es veertien parameters: toenhuugde, toendiechheid vaan akkoorde, toendiechheid vaan clusters, basaole toendoor, door vaan späölmeminte en röste, noteweerdes binne de späölmeminte, aonslaagdiechheid, graod vaan orde of wanorde, dynamiek, bandbreidde (wieväöl vaan 't klaveer weurt gebruuk), bewegingsvörm, klaankkarakteristiek, röste en pedaalgebruuk.

Boulez en Stockhausen weure, same mèt Luigi Nono, Bruno Maderna en nog get minder belaankrieke figure wie Goeyvaerts, de Sjaol vaan Darmstadt geneump, entans boe 't hun werk oet de jaore 1950 betröf. In de jaore die volge op de zomer vaan 1951 zalle zoeget alle jong Europese componiste vaan beteikenis de stijl euvernumme en zal 't serialisme 't discours in de meziekwereld dominere, zeker ouch door de polemische gesjrifte vaan Boulez. Al-evel passe de kernfigure vaan 't serialisme hunne stijl nao e paar jaor minder rigide touw - bij Stockhausen is dat perces bove al besjreve, dewijl Boulez nao Structures al vaan zien eige strikte interpretatie aofstap en 't väöl vrijer Le marteau sans maître componeert - toch weure in de wereld vaan de Nuie Meziek gein aander stijle gedöld.

Teikenend veur d'n invlood vaan 't serialisme in de jaore '50 is tot ouch awwer componiste ziech detouw aongetrokke veule. Bernd Alois Zimmerman, al good euver d'n daarteg es 't serialisme oontsteit, nump de componeermethood ouch euver en sjrijf oonder mie d'n opera Die Soldaten drin. Nog bezunderder is de 'bekiering' vaan d'n al vieftegjaoregen Ernst Krenek, dee zie touwgenkelek neoclassicisme mèt jazzinvlood toesj veur de nuie stijl oet Darmstadt. Aander componiste goon neet zoewied wie heer, meh numme wel de twelftoenstechniek euver. Igor Stravinski, veur d'n Oorlog de groete maan vaan 't neoclassisme, choqueert zien aonhengers door in de jaore viefteg mèt rijetechnieke te goon werke. Heer sprik ziech ouch mèt bewoondering oet euver e werk wie Gruppen vaan Stockhausen, en veural zien Movements for Piano and Orchestra aoseme dudelek de esthetiek vaan de avant-garde. Zelfs Paul Hindemith, in de jaore '30 verklaord tegestaander vaan alles wat mèt atonaliteit te make heet, experimenteert roond 1950 mèt twelftoensrije (um ze oetindelek toch te verwerpe).

D'n Amerikaanse variant vaan 't serialisme begint e paar jaor ieder en hèlt väöl langer aon, meh de stijlriechting steit in dit land väöl minder in de belaankstèlling en is väöl minder invloodriek. Sleutelfiguur is Milton Babbitt, dee ziech in de jaore '40 geit touwlègke op 't werk vaan de Twiede Weense Sjaol. Babbitt is neve componis ouch wiskundege en logicus, en begint de toonreekse te gróppere nao de reeksetheorie, wat heer in 1946 in zien artikel The function of set structure in thge twelve-tone system oetereinzèt. 't Rizzeltaot besteit aonvenkelek oet sterk symmetrische twelftoensreekse die aon Webern rappelere (Three compositions for piano, 1947). Cruciaol evels is tot heer dao 't ritme mèt dezelfde reeks controleert. Ouch vaan belaank is wie 'r dat deit: aanders es de Europese meisters geit heer oet vaan intervalle in plaots vaan absolute toenhuugdes. Daobij zien complementair intervalle (intervalle die same 'n octaaf make, wie de groeten terts en de kleine sext) geliekweerdeg. Dit stèlt häöm in staot um, analoog aon 'n reeks vaan complementair intervalle, oet dezelfde reeks ouch complementair ritmes te make (die ziech oonderein tot ummer dezelfden tiedsdoor aonvölle). In zien Composition for four instruments oet 1948 weurt ouch de dynamiek in de reekse betrokke. De volgende jaore weurt de grip vaan Babbitt zien reekse op zien composities allein mer groeter, perceis es de Europese serialiste de regele get minder stringent goon touwpasse.^[2]

Babbitt, wèrkzaam aon Princeton University, stiech de decennia dao-op 'n complete sjaol in de Vereinegde Staote. Versjèllende aander universiteite goon noe ouch bulle in compositie oetreike, wat normaliter boete 't terrein vaan 'n universiteit vèlt. 't Idioom is euveral Babbitt zien serialisme. Naovolgers zien oonder mie Henry Weinberg, Donald Martino, Peter Westegaard, Charles Wuorinen en Laura Karpman.^[3]

Boete de universitaire wereld waor me in de VS evels koelek mèt 't serialisme bezeg. Väöl mie aondach góng nao indeterministische (touwvals-)meziek oet de sjaol vaan John Cage, dee ouch de Fluxusbeweging inspireerde (conceptuele meziek, boe-in 't idee belaankrieker is es de meziek zelf). Elliott Carter kloonk wel hendeg intellectueel, oongeveer wie de Sjaol vaan Darmstadt, meh gebruukde gein serieel technieke (al waor zien methood zeker verwant). Vaanaof oongeveer 1970 geit de aondach ummer mie nao de minimaliste (Riley, Reich, Glass), die tonaal componere en soms oetdrökkelek op 'ne breuk mèt 't academisch minimalisme oet zien.

E groet deil vaan de jaore viefteg woort Boulez zien meining tot edere componis dee de noedzaak vaan reeksetechniek neet inzaog 'gans nötteloes' waor in gans Wes-Europa oondersjreve; entans door wee geach woort detouw te doen. Nao e paar jaor evels kump vaanoet d'n avant-garde e tegegeluid op, en wel vaan d'n Hongaar György Ligeti. In 1958 lök 't häöm 't compositorisch princiep achter Boulez zien Structures te krake (e perces wat Boulez zelf neet wouw priesgeve; aon dit artikel daank me beveurbeeld d'n heibove getuinde matrix). Heer verwiet Boulez tot de aofgeleide reekse veur toendoor, aonslaag en intensiteit gein zinvol relatie höbbe mèt de groondreeks vaan twelf toene en tot de gekoze rije ieder wèllekäöreg zien^[1] (e verwiet wat de sjaol vaan Babbitt häöm trouwens ouch maak)^[4] zoewie de zier geringen eigen inbrink vaan de componis. Ligeti waor daorentege wel te spreke euver Le marteau, boe-in Boulez ziech in de compositie get vrijer had gelaote.

Es alternatief sjreef Ligeti zelf gans aandere meziek, dee ziech väöl mie op de groete vörm riechde. In orkeswerke wie Atmosphères en Lontano huurt me groete klaankvelder (wij clusters), die laankzaamaon verandere door e perces wat micropolyfonie hèt: 't orkes, ouch de tientalle striekers, is verdeild in individueel partije die allemaol e klei bitteke versjèlle en 'n verandering ein veur ein doorveure. De luustereer huurt de aofzunderleke partije neet en meint heidoor tot 't klaankveld vleujend evolueert. Sumpeler, meh vergeliekbaar in techniek, is 't werk vaan de Pool Krzysztof Penderecki. Weer gans aanders geit 't bij d'n Italiaons Luciano Berio, dee mie nao eige inziech (intuïtief) e complex gelaog weefsel maak, dèks mèt collagetechnieke (Sinfonia). De Griek Iannis Xenakis tot slot kiert 't serialisme neet zoezeer de rök touw, meh geit 't in Metastaseis op de groete vörm in plaots vaan op individueel note touwpasse (stochastische meziek).

Mèt figure wie Ligeti, Berio en Xenakis waor in de jaore zèsteg 't alleinrech vaan 't serialisme veurbij, zeker wie vaanoet de VS ouch de touwvalsmeziek en later 't minimalisme in Europa opgaank make. Opvallend is tot ouch de icone vaan de serieel revolutie hunne stijl verlaote. Messiaen waor nao zien experimente al gaw trök bij de stijl deen 'r veur d'n oorlog al had. Boulez veel in de jaore zèsteg bekans compleet stèl en concentreerde ziech op zien carrièr es dirizjènt. Stockhausen heel jaorelaank vas aon serieel wèrkwijze, meh dit princiep kaom op d'n achtergroond wie touwvalseleminte en d'n inbrink vaan de speulers belaankrieker woorte. Oetindelek verliet heer 't serialisme gans - iers mèt d'n intuïtieve meziek (beveurbeeld Aus den sieben Tagen, 1968), later mèt de formulaïsche meziek, boe-in 'n formuul (e muzikaol fragmint mèt melodische, ritmische en harmonische weerde) aon de basis vaan e gans stök ligk. Dees lèste techniek is evels wel voortgekoume oet 't serialisme: ze geit trök op Formel (zuug bove). Ouch Luigi Nono geit vaanaof dezen tied melodischer componere.

Tege 1980 hadde wiedoet de mieste componiste 't serialisme laote valle en allewijl (2016) gief 't koelek nog eine dee die technieke gebruuk. De esthetiek vaan veural de Sjaol vaan Darmstadt, mèt zien oondoordringbaar complexiteit en wel doorein loupende lijne, is evels nog bij väöl componiste te hure, beveurbeeld bij de (veural Britse) vertrejjers vaan de Nui Complexiteit.

1. ↑ ^{1,0 1,1} György Ligeti, "Pierre Boulez. Entscheidung und Automatik in der Structure 1a"
2. ↑ Richard Taruskin, The Oxford history of Western music: deil 5, pp. 134-63
3. ↑ Richard Taruskin, The Oxford history of Western music: deil 5, pp. 164 vv.
4. ↑ Richard Taruskin, The Oxford history of Western music: deil 5, p. 165