Soedan

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Soedan (Arabisch السودان as-sūdān), officieel de Rippubliek Soedan (جمهورية السودان ǧumhūriyyatu s-sūdān) is e land in Noord-Afrika. 't Grens mèt de klok mèt aon Egypte, de Roej Zie, Eritrea, Ethiopië, Zuid-Soedan, de Centraol-Afrikaanse Rippubliek, Tsjaad en Libië. Nao oppervlak is 't 't derde groetste land vaan Afrika (nao Algerije en Kongo-Kinshasa). Soedan is 'n euverwegend islamitisch land. Ouch nao de aofsjeiing vaan Zuid-Soedan in 2011 is Soedan nog ummertouw etnisch en taolkundeg hiel divers, al heet 't wel 'n dominant Arabische cultuur.

De naom Soedan kump oet 't Arabisch en is 'n aofkorting vaan بلاد السودان bilādu s-sūdān(i) of 'land vaan de zwarte'. De diverse volker die Soedan vaanajds bewoene (Nubiërs, Koesjiete, Fur, Bantoes; zuug ouch oonder) höbbe allemaol e doonkerder vel es de Egyptenere, die de naom bedachte.

Soedan is verdeild in 18 staote, die weer zien oonderverdeild in 133 distrikte. De staote zien:

Soedan heet mèt diverse len grensconflikte. 't Ajdste dispuut besteit euver d'n Hala'ibdreihook, op de grens mèt Egypte. In de koloniaolen tied woort 't aonvenkelek bij Egypte getèld (umtot 't bove d'n 22e breiddegraod ligk, euvereingekoume es grens tösse de twie len), daan evels bij Soedan (umtot de cultuur ieder Soedanees es Egyptisch is). Nao de oonaofhenkelekheid vaan de Soedan is noets dudelek gewore welk vaan de twie criteria heet gegolle. In 't verleie höbbe de twie len drum oorlog geveurd, meh door 't militair euverwiech vaan Egypte heet Soedan ziech sinds de jaore negeteg neet mie in d'n dreihook gemeld. E bezunder gevolg vaan dit grensgesjèl is tot 'n klein regio, Bir Tawil, noe door gein vaan de twie len weurt geclaimp: volgens de criteria die de bei len hantere ligk dit gebeed in 't aander land.

Bij de oonaofhenkelekheid vaan Zuid-Soedan woorte sommege dinger ouch neet good geregeld. Zoe waor neet gans dudelek wee ziech es bewoener vaan 't Abyeigebeed mós zien. Umtot dees regio periodiek door Zuid-Soedanese stamme weurt bewoend meh ouch noordeleke inwoeners kint, claimde allebei de len ze en kaom 't tot 'ne börgeroorlog. Oetindelek kraog 't noorde de regio defintief in han; e gepland rifferendum is neet doorgegaange. Get soortgelieks gelt veur Kafia Kingi, e dunbevolk meh groondstofferiek gebeed tege de grens mèt de Centraol-Afrikaanse Rippubliek. Ouch dit gebeed is zoeget gans in han vaan 't noorde.

Wijer zien separatistische rebelle actief in Darfoer ('t weste vaan 't land) en in de Roej Zieregio ('t ooste vaan 't land). De opsten in Darfoer woorte in de jaore nul mèt groof geweld neergeslaoge, de rebellie in 't ooste heet de regering nog laank neet oonder controle.

Officieel is Soedan 'n presidentieel rippubliek mèt 'n rippresentatief democratie. De president heet oetgebreide oetveurende bevooghede, meh de wètgevende mach is in han vaan 't twiekamereg parlemint. De facto is 't land sinds jaor en daag evels 'n dictatuur. Vaan juni 1989 tot aprèl 2019 waor de mach aon president Omar al-Bashir, en ierleke verkezinge gaof 't neet. In 2010 woorte nog wel miepartijeverkezinge gehawwe (de ierste in 24 jaor), meh tot e democratisch bestèl veurde dat neet. Volgens de Democracy Index vaan 't Amerikaans blaad The Economist waor Soedan in 2018 'nen deep otoritaire staot, zoonder ierleke verkezinge, mèt 'n slech functionerende regering, neet väöl politieke participatie en wieneg vrijhede.

De wètgeving is gebaseerd op de sharia. De perceis touwpassing daovaan versjèlt per situatie en deil vaan 't land, meh steineging kump nog geregeld veur. Ouch kint 't land de doedstraof, die miestens door ophaanging meh soms ouch door kruseging weurt voltrokke.

Sinds al-Bashir woort aofgezat, heet 't leger de mach in han. De nui machhöbbers höbbe 'nen euvergaank nao 'n democratische börgerregering aofgekundeg, meh gaove ziech dao wel twie jaor d'n tied veur.

't Veendel vaan Soedan besteit oet drei ban vaan roed, wit en zwart, mèt 'ne keper vaan greun. De ierste kleure stoon veur 't panarabisme, greun steit veur d'n islam.

't Waope of embleem vaan Soedan tuint 'nen adeleer mèt op de boors e sjèld vaan sabel, gebies vaan keel en mèt 't embleem vaan Moehammad Ahmed in keel. Bove ziech e lint vaan zèlver, mèt in lètters vaan sinopel de spreuk 'النصر لنا' (an-naṣr(u) lanā 'de euverwinning is aon us') en oonder ziech e lint vaan zèlver, mèt in lètters vaan sinopel 'جمهورية السودان' (ǧumhūriyyatu s-sūdān 'Rippubliek Soedan').

Door de väöl intern conflikte in 't land höbbe de striedkrachte sinds jaore 'n hoeg prioriteit. Ze tèlle zoe'n 200.000 maansjappe (verdeild euver de landmach, marine, lochmach, douane en binnelandse ordetróppe) en zien good oetgerös, mèt väölal in eige land geproduceerd materieel. 't Bekaampe vaan opsten, veural in Darfoer, heet sinds 2004 al hoonderddoezende lui 't leve gekos.

't Leger waor jaorelaank trouw aon 't rezjiem, en ing demèt verweve. Väöl ginneraols bekleide invloodrieke posities. In aprèl 2019 kierden 't ziech evels tegen president al-Bashir en pakden 't zelf de mach.

Soedan is 'n erm land. De infrastructuur is maoteg oontwikkeld, 't land ligk neet aon zie en de veurraod groondstoffe is beperk. In 2018 had 't 'ne Minseleken Oontwikkelingsindex (HDI) vaan 0,502, wat neerkump op 'liegoontwikkeld'. 't Land is nog neet zoe erm wie Tsjaad of Zuid-Soedan, meh wel al ermer es beveurbeeld Oeganda en ein vaan de ermer len vaan d'n Arabische Liga. De economische greuj veel nao de aofsjeiing vaan Zuid-Soedan, boe oetgebreide olievelder zien, geveuleg trök. Ouch daoveur al had 't groete economische probleme. Zoe is 't land eint vaan de corrupste t'r wereld.

De economie vaan Soedan is nog ummer veur 't groetste deil agrarisch: mie es 80% vaan de bevolking werk in de landbouwsector. D'n handel próffeteert nog ummer vaan de olie, umtot pieplijne oet Zuid-Soedan (e land zoonder kös) door Soedan loupe. Um zelf aon energie te koume, heet Soedan de Merowedam gebouwd, dee waterkrach oet de Nijl levert.

'ne Belaankrieken handelspartner is allewijl China.

Soedan weurt gedomineerd door de revier de Nijl. In 't zuie vaan 't land struimp dee nog es twie reviere, de Witte Nijl en de Blauwe Nijl, 't land in, meh bij de hoofstad Chartoem koume die same. De Nijl zörg tot 't druug land nog väöl vröchbare landbouwgroond kint.

In 't weste, op de grens mèt Tsjaad, vint 't me Marragebergde. 't Hoegste punt vaan dee bergkette is 3.042 meter. In 't ooste ligke de Roej Zieheuvele, 'nen oetluiper vaan 't Ethiopisch Hoegland. Oondaanks de naom zien väöl vaan die pieke ouch echte berg vaan tege de 3.000 meter. Dao tössenin is 't land väöl lieger en vlaker; hei vint me daan ouch 't Nijldaal.

E groet deil vaan Soedan besteit oet heit weusteklimaot (BWh bij Köppen). Nao 't zuie touw weurt 't land geleidelek aon nater. 't Grensgebeed mèt Zuid-Soedan besteit gooddeils oet steppeklimaot (BSh), sommege oetluipers zelfs oet savanneklimaot (Aw). De weuste weurt nao 't zuie touw ouch wezelek bewoenbaarder. In 't noorde is de weuste allein in oases bewoenbaar, mie in 't zuie (in Darfoer) vint me ouch extensieve landbouw. De lèste decennia verdruug 't klimaot hei evels sterk.

Es gevolg vaan zien ligking op de grens vaan mieder biotope kint Soedan 'nen oetgebreide fauna, mèt zoewel weustesoorte (fennek) es revierfauna (nijlpeerd), steppebieste (eerdverke), savennebieste (liew, cheetah, oryx) en ziebieste (in de Roej Zie; beveurbeeld d'n doejong en de laanksnuitsdolfijn). Ouch typisch Oos-Afrikaanse soorte wie de klipspringer koume hei veur.

Nationaol parke zien 't Radom Nationaol Park (deils in Kafia Kingi, e mèt Zuid-Soedan betwis gebeed) en 't Dinder Nationaol Park (tege de grens mèt Ethiopië).

't Gief oongeveer zeventeg taole in Soedan, meh de mies gesproke taol is Soedanees Arabisch, 'n Arabisch dialek wat sterk verwant is aon 't Arabisch vaan Bove-Egypte. In sommege deile vaan 't land leve stamme die hun taol inger op 't Arabisch vaan Saoedi-Arabië liekent.

Aander taole zien oonder mie 't Beja ('n Koesjitische taol), diverse Nubische taole, Fur-taole (in Darfoer) en, gans in 't zuie, get Niger-Congotaole.

Sinds de aofsjeiing vaan Zuid-Soedan, wat in mierderheid christelek is, weurt 't land compleet door d'n islam gedomineerd. Zeker 97% vaan de bevolking hingk die religie aon. De bevolking steit in de soennitische traditie en is verdeild tösse soefiste en salafiste. De twie tegegestèlde tradities dominere de Soedanese politiek.

Christene make zoeget 1,5% vaan de bevolking oet. In 't noorde vint me iewenaw Koptische gemeinsjappe. Westers christendom, zoewel prottestantisme es roems-kathelicisme, vint me es gevolg vaan missiewerk in de koloniaolen tied, veural in 't zuie. Ouch nog 1,5% is aonhaanger vaan 'n inheimse Afrikaanse religie.

Soedan ligk op 't euvergaanksgebeed vaan d'n Arabische wereld nao zwart Afrika. Dees positie bepaolt veur e groet deil zien (volks)cultuur. De hoonderde etnische gróppe die 't land kint make de cultuur ouch hendeg divers. Ouch de westerse cultuur heet zienen invlood gehad, zoewel in de koloniaolen tied es later door mondialisering.

Cultuurutinge stoon evels oonder constanten drök door de sterke positie vaan 't salafisme in 't land. Meziek en poëzie zien dèkser verbooje, en muzikante (wie Mahjoub Sharif) zien welins in de cel gezat um hun werk. Ouch de soefische meziek en de traditioneel Afrikaanse meziek woorte bekaamp.

Soedan kint lierpliech vaan zès tot daartien jaor, oonderwies is gratis. In de praktijk weurt die lierpliech evels laank neet euveral naogeleef: conflikte en economische probleme make 't dèks lesteg tot oonmeugelek um nao sjaol te goon. Veural meidskes weure, ouch um religieus reies, in väöl deile vaan 't land oontmeujeg um nao sjaol te goon. Nao sjatting löp mi es 40% vaan de kinder in 't land de sjaol mis. Al bij al ligk de gelètterdheid roond de 70%; naoventrint 80% veur manslui en 60% veur vrouwlui.

't Oonderwies in 't land besteit oet ach jaor lieger sjaol en drei jaor veurtgezat oonderwies. Soedan kint inkel tientalle universiteite. De veurtaol dao-in is veural 't Arabisch, naotot dat ieder Ingels waor. Dit, en de verpliechte 'islamisering' vaan de institute, heet de kwaliteit sterk umlieg gehaold. In 't land weurt koelek wetensjappelek oonderzeuk gedoon, en getalenteerde wetensjappers goon gemeinelek nao 't boeteland.

De populairste sporte in Soedan zien atletiek en voetbal. De lèste sport is door de Britte in de koloniaolen tied ingeveurd; zoedoende heet Soedan ein vaan de ajdste voetbaltradities vaan Afrika. 't Soedanees hierevoetbalèlftal waor in de ierste jaore nao zien opriechting (1956) vrij succesvol; in 1970 won 't land zelfs de Africa Cup. 't Land heet noets mètgedoon aon 't WK voetbal, meh wel eine kier (in 1972) aon de Olympische Speule. In 't verleie, veural in de jaore '70, waor ouch 't basketbalteam vaan Soedan hendeg sterk.

De sportprestaties zien sterk trökgeloupe door de jaore vaan oonras en 't wantrouwe vaan de streng-islamitische heersers tege sport.

Wie Egypte weurt de prehistorie vaan 't land veur e groet deil bepaold door 't veraanderend klimaot. In d'n euvergaank tösse de lèsten iestied en de wermen tied gaof 't 'n faas boe-in de Sahara väöl minder druug en dor waor wie noe. Diverse steintiedculture waore toen euver gans 't land verspreid. Wie tege 5000 v.Chr. de Sahara weer begós te verdruge, gónge die volker ziech in 't Nijldaal concentrere um dao landbouw te bedrieve. De ierste culture oontstoonte rond de stad Kerma, in 't noorde vaan 't land. De bevolking bestoont oet Nubiërs; taol en cultuur waore in groete lijne geliek aon die vaan Bove-Egypte. De grens tösse Egypte en Nubië woort getrokke bij 't Ierste Catarak, kortbij Aswan. In de loup vaan de iewe woorte de Nubiërs oonderworpe aon 't Egyptisch Riek.

Wie in d'n achsten iew veur Christus 't Nui Egyptisch Riek oetereinveel, riechde de Nubiërs 't Riek vaan Koesj op. De hoofstad vaan dit riek waor iers Napata, later Meroë. Kort nao de stiechting vaan dat riek lökden 't de Nubiërs zelfs um gans Egypte te oonderwerpe; hun farao's vörme de Viefentwintegste Dynastie. Daonao woorte ze bij de Assyrische invalle trökgedroonge tot hun oersprunkelek woengebeed, boe ze nog iewelaank 'n hoegweerdege besjaving vörmde. In Griekse bronne weurt hun land soms Ethiopië geneump, wat tot verwarringe kin veure. Oetindelek veel 't riek roond 350 n.Chr. oeterein.

Nao dit memint heerse e paar iewe chaos in 't land, meh in de zèsden iew kaome drei keuninkrieke op: Nobatië, Makoerië en Alodië. De bevolking waor intösse christelek gewore, oonder Egyptische (Koptischen) invlood. Wie de moslims in de zevenden iew Egypte oonder de voot lepe, vele ze ouch de Nubiërs aon meh woorte aofgeslaoge. De Nubische rieke kaome daonao tot groete bleuj; de hiersers vaan Makoerië vele zelfs e paar kier mèt succes 't islamitisch Egypte binne. De staote waore good georganiseerd, nao Byzantijns model, de eige taol Aajdnubisch woort gecultiveerd en vrouwlui genote groete vrijheid. Tegeliek naom d'n invlood vaan de Arabische cultuur ouch touw. Nao 't jaor 1000 begóste de keuninkrieke dujelek in verval te rake; tegen 't ind vaan de middeliewe kraoge ze ouch ummer mie mèt invalle vaan bedoeïene te make. Ouch vaanoet 't zuie begóste aander volker aon te dringe. Zoetot de drei christeleke rieke oongeveer tegeliek roond 1500 vele.

Wiedoet de belaankriekste staot dee ziech in noe in 't huieg Soedan vörmde waor 't Sultanaot vaan Sennar ([[sinds 1504), geneump nao zien hoofstad. De stiechters vaan dit riek waore de Foendzj, 'n inheims Afrikaans volk; toch waor 't veural de Arabische cultuur (inclusief de taol) die ziech verspreide. De staot breide ziech in de koumende iew nog get oet, meh kaom ummer mie in conflik mèt 't Osmaans Riek, boevaan de sultans ziech tot doel hadde gestèld de gansen islamitische wereld te oonderwerpe. In d'n achtienden iew begós 't sultanaot serjeus te verzwake. Nao 'ne staotsgreep vaan 1718 woort 't tot daan dominant soefisme ummer mie vervaange door ortodoxer struiminge vaan d'n islam en naom d'n Arabischen invlood touw. Bij meminte hadde Egyptische geslachte 't gans veur 't zègke. Zoe roond 1800 begós 't land serjeus te vergrummele. In 1821 woort 't ingelief bij de Egyptische eyalet (provincie) vaan 't Osmaans Riek.

Egypte had de Soedan feitelek ummer es Egyptisch groondgebeed gezeen, meh in 't land zelf dach me dao aanders euver. 't Bleef de gansen tied oonrösteg in 't land, en umtot de militair mach vaan 't Osmaans Riek ouch trökleep. In 1867 maakde Egypte ziech definitief oet 't Osmaans Riek los, mèt hölp vaan 't Vereineg Keuninkriek. Soedaan wouw neet in 't Egyptisch riek blieve en kaom in opstand. In 1881 leet Mohammed Ahmed bin Abdallah ziech oetrope tot 'de Mehdi' en stiechde de Soedanese Mehdiyya, 'ne neet-erkinde staot mèt Omdurman es hoofstad. Egypte wouw mèt Britse hölp de Soedan trökpakke; de Britte, die Egypte ummer mie es vazalstaot behandelde, eisde e deil vaan de zègkesjap op. Zoe woort in 1899, nao 'nen oorlog vaan drei jaor, e condominium gestiech, d'n Anglo-Egyptische Soedan. Umtot de Britte militair superieur waore en in Egypte zelf al väöl zègkesjap hadde, woort 't in de praktijk veural 'n Britse kolonie.

De decennia dao-op bleve de Egyptenere perbere veur de Soedan in te lieve. Pas nao de revolutie vaan 1952/53, boebij generaol Nasser aon de mach kaom, besloot 't land zien claims op te geve. Dit had zoewel ideologische reies (dekolonisatie vaan de Soedan zouw lesteg weure es Egypte 't land bleef opeise) es pragmatische ('t land waor oetgestrèk en erm en zouw zwoer op de Egyptische sjatkis duie). Op 1 jannewarie 1956 woort Soedan 'n oonaofhenkelek land mèt 'n gekoze regering. Aon de democratie kaom 'n ind nao de staotsgreep vaan Gaafar Nimeiry in 1969: heer zat direk 'n militair dictatuur op en verbooj alle politieke partije. In 1971 volgde 'ne communistische coup, dee direk weer oongedoon woort gemaak. Oonderwijl waor 'ne börgeroorlog tösse 't Arabisch-islamitisch noorde en 't Afrikaans-christelek zuie begós. Mèt 'n akkoord in 1972 kaom dao kort 'n ind aon.

Intösse waor ouch 't islamisme in 't land 'ne greujende factor. In 1989 pleegde d'n islamis Omar al-Bashir 'ne coup. Al gaw vestegde heer 'n militair dictatuur: vrij media woorte verboje en 't leger woort gezuverd. Heer perbeerde die soms mèt verkezinge te legitimere, meh greep ummer in es dat in zie naodeil begós te wèrke. Ouch perbeerde heer de börgeroorlog mèt geweld te beslisse, wat neet lökde. In de nuien iew kaom neet allein 't christelek zuie, meh ouch 't islamitisch (meh neet Arabisch) weste in opstand. De spanninge in Darfoer beantwoorde Bashir evegood mèt geweld. Wie dit Soedan in oorlog mèt Tsjaad brach, sloot Bashir in 2007 vrei. Ouch mós heer oetindelek Zuid-Soedan laote goon; dit woort in 2011 'n apaarte staot.

In december 2018 kaom de bevolking vaan Soedan massaol tege Bashir in opstand wie heer de pries vaan väöl levesmiddele wouw verhoege. Op 11 aprèl 2019 woort Bashir aofgezat, meh 't leger heel de mach in han boedoor de proteste aonhele. Nao intensief internationaol bemiddeling besloot 't leger de mach aon 'n börgerregering te geve, die in september woort geïnstalleerd.

Dit artikel is gebaseerd op 't corresponderende Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie.