Samoa

Samoani originis de populi Austroneziani qui expansis su de Sud-Est Azia inter 2500 e 1500 yari aK. Studii pri le Lapita, populo qua habitis la regiono, montras que li voyajis inter Samoa, Fidji e Tonga.

Kontakti kun Europani komencis dum la komenco di 18ma yarcento. En 1722, Nederlandana Jakob Roggeveen esis l'unesma Europano qua vidis l'insuli. Pose, Franca explorero Louis Antoine de Bougainville arivis en la regiono.

 

Erste pos la yari 1830a komencis la viziti di Angla misioneri e komercisti. Dum ta epoko, Samoani divenis konocita kom sovaja e militema, e facis violentoz ataki kontre Franci, Britaniani, Germaniani ed Usani. Segun Barbara A. West, Samoani kapo-tranchis lia enemiki por donar lua kapi a lua chefi, kom pruvo di braveso.^[2] Germaniani komencis komercar kun habitanti di Upolu, kontre ke Usani komencis komercar kun habitanti di Tutuila e Manu'a, ke pose formacis Usana Samoa.

Cirkume la yaro 1918 la habitantaro di Samoa esis cirkume 38.000 Samoani e 1.500 Europani. Dum la fino di la yari 1920a komencis movado kontre Europana koloniigo. Ye la 28ma di decembro 1929 supra chefo Tupua Tamasese Lealofi komandis ne-violentoza demonstro kontre Nova-Zelandana administro, ma polico pafis kontre la demonstro e mortis Tamasese e 10 alta personi. En 2002 lor Nova-Zelandana chefministro Helen Clark apologiis pri l'incidento.

Samoa nedependanteskis de Nova-Zelando ye la 1ma di januaro 1962, kun la nomo Westala Samoa. En julio 1997 la lando chanjis lua nomo a Samoa, malgre la protesto di Usa, qua kontrolas Samoa Usana. Nune, malgre ke Samoa e Samoa Usana partigas la sama linguo e raso, la kulturo di la du evolucionis separata: Samoani Usani adoptas Usana futbalo e basbalo kom populala sporti ed influesas da Usana kulturo, kontre ke westala Samoani adoptas kriketo e rugby kom sporti, ed influesas da Nova-Zelandana kulturo.

 

Lor la nedependo di Samoa ye la 1ma di januaro 1962, du ek lora quar supera chefi selektesis por recevar la titulo di chefo di stato (Samoane, O le Ao o le Malo) dumvive. Altra lokala chefo, Fiamē Mataʻafa Faumuina Mulinuʻu II elektesis kom parlamentano e divenis l'unesma chefministro di la lando. En 2007, pos la morto di lora O le Ao o le Malo Malietoa Tanumafili II, la konstituco di Samoa modifikesis por ke la futura chefi di stato elektesus da la parlamento por 5-yara mandato. Nun, la parlamento elektas un ek la quar supera chefi lokala por esar O le Ao o le Malo di la lando.

La legifala povo konsistas ek singlachambra parlamento, nomizita Fono, qua havas 49 membri qui elektesas por 5 yari dal populo. La chefministro elektesas da la majoritato di la membri de Fono. La chefministro nominas l'altra 12 ministri, e mustas havar konfido de la parlamento.

La bazo di judiciala povo esas Angla sistemo e lokala kustumi. La Supera Korto di Samoa esas la maxim alta korto di la lando. L'Apelo-korto nur judicias temi segun indiko de Supera Korto.

 

 

L'arkipelago konsistas ek du precipua insuli, Upolu e Savai'i, qui reprezentas plu kam 99% de la surfaco di la lando, ed ok mikra insuli. Upolu koncentras tri quarimi de la habitantaro. Savai'i esas la maxim granda insulo di la lando. Samoa havas entote 2 944 km² di surfaco e 403 km di litoro. La precipua fluvio di la lando esas Vaisigano, che l'insulo Upolu. Entote la lando havas cirkume 15 perena fluveti.

Tota l'insuli originis de volkanal aktiveso, ma nur Savai'i nur havas aktiva volkani. La maxim alta punto di la lando esas monto Mauga Silisili, kun 1 857 metri di altitudo.

Lua klimato esas equatorala, kun mezavalora yarala temperaturo di 26,5°C. La pluvoza sezono iras de novembro til aprilo. Cikloni povas eventar rare.

Industrio reprezentas plua kam 58% de la TNP di la lando, kontre ke servadi reprezentas plua kam 30%. Turismo nun reprezentas cirkume 25% de la TNP.

 

 

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Samoa havis 207 501 habitanti^[3]. La maxim multa (96%) esas Samoani, 2% mestici de Nova-Zelandani e Samoani, e 1,9% apartenas ad altra etnii.^[3] Segun statistiki por la yaro 2021, 29,31% de la habitantaro evis min kam 15 yari, 19,61% evis de 15 til 24 yari, 37,4% evis de 25 til 54 yari, 7,5% evis de 55 til 64 yari, e 6,18% evis 65 yari o pluse.^[3]

L'oficala linguo di la lando esas Samoana ed Angla. Existas plua parolanti di Samoani kam parolanti dil Angla: cirkume 91,1% ek la habitantaro parolas la Samoana, 6,75% parolas ambe Samoana ed Angla, 0,5% parolas nur l'Angla, 0,2% parolas altra lingui, e ne eistas statistiki pri 1,6% ek la habitantaro.^[3]

La maxim multa Samoani - 54,9% - esas protestanti, di qui 31,8% apartenas a la Kongregacional Eklezio Kristana di Samoa, Metodisti esas 12,4%, membri del Asemblo di Deo esas 6,8%, Adventisti de la 7ma Dio esas 4,4%, ed altra protestanti esas 2,3%. Altra religiala grupi esas Katoliki 18,8%, membri del Eklezio di Iesu Kristo di Lasta-Dia Santi esas 16,9%, membri del Worship Central esas 2,8%, altra kristani esas 3,6%, altre (inkluzite Bahaa Kredo e Mohamedani) esas 2,9%, e 0,2% praktikas nula religio, segun statistiki por la yaro 2016.^[3]

Faʻa Sāmoa esas lokala nomo por la tradicioni kulturala Samoana, konsistanta ek la linguo Samoana, la relati di parenteso, e la kulturo e tradicioni Polineziana, sive prezervata en la lando, sive prezervata da Samoana diasporo. Un ek la kustumi en kelka vilaji esas obediar periodo di prego dum la komenco di la nokto, konocigata da omni pro sonado di klosho o suflo di konko. Dum la prego, nulu povas haltar en la vilajo se pasus tra ol. Garderi, nomizita aumaga preventas ke irga persono eniris la vilajo dum la prego. Altra tradiciono esas la solena ceremonio 'ava, kande drinkajo partigesas por celebrar eventi importanta por Samoana socio.

 

Quale en altra Polineziana insuli, tatuo esas parto di la kulturo di Samoa. Samoani havas diferanta tatui por viri e por mulieri. Por viri, ol nomizesas Pe'a, e konsistas ek komplexa gemometriala formi, kovranta de la genui adsupre til la kosti. Por mulieri, ol nomizesas malu ed iras del areo sub la genui til la hanchi.

Pri literaturo, la precipua nomi esas poeti Albert Wendt, Sapa'u Ruperake Petaia, Eti Sa'aga e Savea Sano Malifa.

 

La maxim populara sporti en Samoa esas rugbio*, Australiana futbalo e kirikiti o kilikiti, lokal evoluciono di kriketo. Samoa partoprenis tota l'Olimpiala Ludi depos 1984, ordinare sendanta 3 til 11 atleti. La sola sportisto qua ulafoye ganis olimpiala medalio esas Ele Opeloge, qua ganis l'arjenta pri pezo-levado en la kategorio "75 kilogrami o pluse", dum l'Olimpiala Ludi en Beijing, 2008.