Specismo

Specismo esas la vorto por la fenomeno di diskriminaco inter enti sur bazo di lia sorto (speco), maxim ofte diskriminaco di (vertebrizita) animalo-sorti da la homo. La vorto pensesis da Richard Ryder e fameskis da filozofi quale Peter Singer. La vorto, -ismo, kun kom unesma komponento la Latina vorto species quo signifikas 'speco', formacesis analoge a vorti quala sexismo (diskriminaco pro sexuo) e rasismo (diskriminaco pro raso).

Karakterizanta por specismo esas ke ne regardesas la karaktero od interesti dil individual animalo, ma la karakterajo od interesti di la sorto a qua ol apartenas. En praktiko koncernas nur la relato inter animali e homi e, precipue dil uzo di animali da la homo, exemple kom farm-animali o prob-animali. La homo ne konsideresas animalo.

Ne konsiderat esas l'ofte en la naturo aparanta parazitala relato dum qua l'un animal-speco uzas la karakterajo di altra animal-speco e da qua l'un animal-speco jenesas o sufras domajo. To anke esas valida por reciprokeso (la kunvivo di du animal-speci dum qua amba reciproke profitas certena karakteraji dil altra speco).

Buffon, Franca Naturalisto, skribinte en Histoire Naturelle, publikigita en 1753, questionis kad esas dubitata ke animali "di qui l'organizo esas simil a nia, devas experiencar simila sensacioni" e ke "ta sensacioni devas esar proporcional al aktivesi e perfekteso di lia sensi"^[1]. Malgre ta aserti, il insistis ke existas truo inter homi ed altra animali^[2]. En la poemo "Poème sur le désastre de Lisbonne", Voltaire deskriptis parenteso inter sentiv enti, homi ed altra animali inkluzanta, dicante: "Omna sentiva kozi, naskinta segun la sama lego, / Sufras quale me, e quale me anke mortas"^[3].

Lewis Gompertz, l’Angla skriptisto ed advokato por yuri di animali, argumentis en  Moral Inquiries on the Situation of Man and of Brutes, (Moral Inquesti pri la Situeso di Homo e Brutaro) publikigit en 1824, por egalitarismo e detaligis quale ol povus esar aplikat a ne-homal animali. Il asertis ke la senti e sensacioni experiencita da homi ed altra animali esas tre simila, dicante: “Kozi qui afektas ni, generale semblas afektar li sama-maniere, ed adminime la sequanta sensacioni e pasioni esas komun ad amba, hungro, deziro, emuleso, amo di libereso, ludemeso, timo, shamo, iraco e mult altra fiziologiala karakteraji e ke to simpligas “simileso di sensaciono”. Gompertz esis kritikoza pri la homal uzo di ne-homal animali, argumentante ke li esas uzata sen irga konsidero pri lia senti, bezoni, e lia deziri.

L’Angla naturalisto Charles Darwin, skribinte en sua not-libro en 1838, asertis ke la homo pensas pri su ipsa kom maestrajo produktita da deajo ma ke il pensis ke esis “plu reala konsiderar lu kom kreita de animali.” En sua libro The Descent of Man (La Decendo di Homo) (1871), Darwin argumentis ke:

Ne esas fundamentala difero inter homo e la plu alta mamiferi en lia mentala povi…la difero en mento inter homo e la plu alt animali, grandioza quale ol esez, certe esas gradala vice sortala. Ni vidis ke senti ed intuici, la varioza emoci e povi, qual amoro, memoro, atenco, kuriozeso, imito, rezono, edc., pri qui la homo fanfaronas, trovesez en komencala, o mem kelkafoye en bone developita kondiciono, en plu bas animali.

Germana filozofo Arthur Schopenhauer asertis ke antropo-centrismo esis la fundamentala defekto di Kristanismo e Judaismo, argumentante ke ta religii esis fonto por imensa sufrado di sentiv enti pro ke li separas la homo de la mondo dil animali, duktant a la trakto di animali kom kozi. Schopenhauer laudis Bramanismo e Budismo por lia enfokigo di parenteso inter homi ed altra animali, same kam lia emfazo di la konekto inter li per metempsikoso.

Henry S. Salt, Angla skriptisto ed advokato por yuri di animali, argumentis en sua libro Yuri di Animali (1892) ke por homi facar yusteso ad altra animali, li mustas regardar trans la koncepto di ‘grand ondo’ inter li, asertanta vicee, ke ni devus agnoskar la ‘komuna ligo di humaneso qua unionas omna vivant enti en un universala frateso’.

Edward Payson Evans, Usan erudito ed advokato pri yuri di animali, esis kritikema pri antropocentrala psikologio ed etiko, en Evolucional Etiki ad Animal-psikologio, publikigit en 1897, quan il argumentis “traktez homi kom ento esencale diferant e ne-separeble apartigita de omna altra sentiva kreuri, a qui lu ne esas ligita per mental afineso o moral obligo. Evans argumentis ke la teorio di evoluciono da Darwin implicis moral obligi vers sklavigita homi e nehom animali, asertante ke ca obligi ne nur implicis ke krueleso kontre sklavi esez mildigat e sklaveso abolisesez; ma anke ke nehom animali bezonez pluse ke nur afabla trakteso: li postulez yuri por protektar li e qua vigorigesez se oli violacesas. Evans anke asertis ke vaste difuzit agnosko di parenteso inter homi e mem la maxim nesignifikanta sentiv ento necese signifikus ke esas neposibla neglektar o mistraktar li.

La koncepto specismo koncernas ofte ne-konciante rezonata poziciono, ma plu multe su-komprenebla atitudo. Personi qui konkordas a la defino de specisto - e do, exemple, uzas asno kom port-animalo pro ke li pensas ke l'asno esas apta por portar vari - ne vidas su ipsa tale. Li opinionas ke esas normala ke animalo subordinesas a homo. Li opinionas ke esas 'naturala' ke homi uzas animali, mem se to eventas per maniero nociva por ta individual animali ipsa. Kelki de li trovas justifiko en la biblo od irga altra sakra libro en qui semblas ke deo igis homo superior ad animali.

Adversi di specismo konsideras diskriminaco di animali esar tam maligna kam sexismo o rasismo. Li pledas l'agnosko di yuri di animali, yuri qui konkordas lia (subjektiva) experienci ed interesti. Kontree a specisti, li pensas ke koaktata laboro morale ne esas justifikata per provizar tekto e nutrivo a la viktimo. La *veganismo esas la maxim extrem atitudo kontre la specismo, per refuzar omna formi di animal-uzo supozite ne-necesa.

La maxim granda religii aceptas ke deo o naturo donis prioreso a homi super animali. Sekulara kritiki plu ofte emfazas la fakto ke la komparo inter specismo e (exemple) rasismo esas nejusta, e ke aktivisti por yuri di animali minvalorigas la termi rasismo e sexismo. Movementi di emancipigo di mulieri ed etno-minoritati ofte iniciesis da ca grupi ipsa. Li justifikas lia lukto per indikar ke li anke esis homi, ne ke li esis 'enti kun koncio'. Esas ti qui negas l'existo di koncio che animali. To signifikas ke li, (same la Franca filozofo René Descartes) pensas ke posible la ne-homala speci ne esas plusa kam ula biologiala roboto sen subjektiva pensi, senti od experienci.

1. ↑ Buffon, Georges Louis Leclerc (1807). Natural History: Containing a Theory of the Earth, a General History of Man, of the Brute Creation, and of Vegetables, Minerals, &c. &c. &c. London: H. D. Symonds. p. 120.
2. ↑ Caponi, Gustavo (2016-12-08). "La discontinuidad entre lo humano y lo animal en la Historia natural de Buffon" [The discontinuity between humans and animals in Buffon's Natural history]. História, Ciências, Saúde-Manguinhos (in Spanish). 24 (1): 59–74. doi:10.1590/s0104-59702016005000030. ISSN 1678-4758. PMID 27982279.
3. ↑ Voltaire (1912). MacCabe, Joseph (ed.). Toleration and Other Essays. New York; London: G.P. Putnam's sons. p. 258.