Historio di Iran
La maxim anciena homala restaji trovita en Iran jacis en Kashafrud e Ganj Par, datizita de Paleolitiko. Restaji di Neandertali anke esis trovita. Parto di lua anciena historio esas komuna a de Mezopotamia.
Ye 334 aK Alexandros la Magna invadis Persia e vinkis imperiestro Darius 3ma. Il abandonis la regiono ye 328 o 327 aK. Greki, politikala herederi di Alexandros, kreis Seleucida imperio. Partiana imperio, fondita ye 238 aK, pose vinkis Seleucidi, e dominacis la regiono til 224, kande li esis vinkita da Sasanidi.
Ye 652 islami konquestis Persia, e granda parto di Sasanida urbi divenis sub islama guverno. Ye 1218 Mongoli komandita da Chingis-kano invadis la teritorio.
L'unesma Persiana dinastio qua adoptis shia-islamo esis Safavida dinastio, de 1501 til 1772.
Important eventi en la recenta historio:
[redaktar | redaktar fonto]- 1921 Komenco di konstrukto di Vali-Asr
- 1921 Militala stato-stroko da Reza Palavi
- 1921 Amad Sha, l'ultima Kajar-rejo, fugis
- 1925 Reza Palavi kronizis e titulizis su ipsa kom Reza Sha, remplasanta la Kajar-dinastio per la Palavi-dinastio
- Ye 1935 Persia divenas oficale Iran.
- Ye 1941 trupi di Unionita Rejio e Soviet-Uniono okupis Iran. La sha Reza Pahlavi esas koaktata transmisar la trono a sua filio Mohammad Reza Pahlavi pro refuzir forigar sua Germana konsilisti, malgre ilua proklamo di neutreso di Iran dum la Duesma Mondomilito
- 1946 Britanian e Usana trupi retraktesas de Iran. Usa helpas Mohamed Reza Sha forigar la Soviet-trupi
- 1951 Mohamad Mosadek elektesas kom chefministro
- 1951 La parlamento votas por nacionaligo dil oleo-industrio qua larje kontrolesis dal Angla-Iranan Oleo-kompanio
- 1951 Britania interdiktas Iranan oleo esforcante frapar l'ekonomio
- 1953 la sha suplantas nacional-mentala chefministro Mosadek per helpo da militisti e da CIA e Britanian Inteligenteso. Mohamed Reza Sha retro-venas e ganas plusa povo
- 1963 La kampanio 'Blanka Revolucion' por igar la lando plu ocidentala komencas, inkluzante teren-reformi
- 1964 Komeyni exilesas pos enuncir kontre la sha ed Usa dum acepto di la 'lego di kapitulaco' da chefministro Hasan Ali Mansur
- 1965 Chefministro Hasan Ali Mansur ocidesas
- 1978 Anti-sha-manifesti duktas ad apliko di militala judicio
- 1978 Duadeki de manifestanti ocidesas e vundesas pos ke soldati komencis pafar dum manifesto en Jale-placo, dio konocata kom Nigra Saturdio
- 1979 – La sha Mohammad Reza Pahlavi mustas fugar ek la lando pro vasta demonstri.
- 1979 Ayatolo Khomeini retroiras ad Iran pos 14 yari en exileso e divenas la chefo dil lando.
- 1979 centi de adheranti di la Sha mort-exekutesis
- 1979 Islamista militemi hom-gajigas kinadek e du Usani en l'ambasadeyo di Usa en Tehran, postulante la Sha retro-venar ad Iran por esar judiciata
- 1980 – Vasta nacionaligo komencas.
- 1980 – Irak di Saddam Hussein atakas Iran, e la milito duros ok yari.
- 1980 – La ex-sha Mohammad Reza Pahlavi mortas en exilo
- 1980 Invado di Iran da Irak, komenco di la Milito Iran-Irak
- 1980 Mohamed Reza Sha mortas en exileso en Egiptia pro kancero
- 1981 Acenso di Mujahedin
- 1981 Usana gajo-homi liberigesis pos 444 dii di kapteso
- 1981 Ali Kameney elektesis kom prezidanto
- 1988 Fino di milito Iran-Irak
- 1989 – Ayatolo Khomeini mortas ed ayatola Kameney divenas la maxim supra chefo
- 1989 Akbar Hashemi Rafsanjani elektesis kom prezidanto
- 1997 – Mohamad Katami vinkas la prezidantal elekto
- 1997 Mohamad Katami rielektesis
- 2000 – Le novigo-mentala vinkas en parlamental elekti ganante 170 sideyi de tota 290 sideyi
- 2005 Magmud Amadinejad elektesis kom prezidanto
- 2009 Magmud Amadinejad rielektesis kom prezidanto, amasala protesti pro dubiti pri rezulti dil elekto
- 2013 Hasan Rohani elektesis kom prezidanto
- 2021 Ebrahim Raisi elektesis kom prezidanto
- 2024 Ebrahim Raisi mortas pro helikopter-acidento en Azerbaijan
