Xela Arias

Os seus pais foron Valentín Arias López e Amparo Castaño López. As terras das familias paterna e materna estaban nas parroquias de Maside, Ortoá e Meixente (lugares da Vilerma, Barreiros e Mouzós). Naceu en Lugo, no sanatorio Alonso-Pimentel, inda que inscribiron o nacemento en Sarria, co nome de María de los Ángeles, que mudou en 1984 polo de María dos Anxos, se ben foi chamada Xela desde os seis anos. Finalmente, en 1995 o xuíz Alejandro Roa Nonide autorizou o cambio de nome polo de Xela.^[7]

Criada en galego,^[8] estudou na Granxa de Barreiros, no Colexio Fingoi de Lugo, entre os catro e os sete anos. En 1969 a familia mudouse a Vigo, por ser destinado o pai como mestre á escola de Moledo, en Sárdoma^[9] (hoxe CEIP Sárdoma-Moledo).^[10] En 1976 ingresou no Instituto Castelao do barrio do Calvario. Facendo o COU abandonou os estudos, e comezou a traballar en Edicións Xerais de Galicia, desde o seu nacemento en 1979, canda Xulián Maure Rivas e Roberto Pérez Pardo, primeiro como oficinista, despois en creación e investigación e de 1990 a 1996 como correctora de estilo e editora.^[2]

Dende 1980^[11] publicou en xornais e revistas coma A Nosa Terra, Diario 16 de Galicia, Faro de Vigo, Jornal de Notícias do Porto, Dorna, Tintimán, Carel ou Katarsis, colaborou en publicacións coma Festa da Palabra Silenciada, Luzes de Galiza ou Boletín Galego de Literatura^[12] e formou parte do consello de redacción de Viceversa, revista galega de tradución.

Participou nun recital poético nun acto contra a entrada de España na OTAN en 1982; en 1988 inscribiuse en Greenpeace; en 2002 participou nun recital en solidariedade cos afectados polo desastre do Prestige no MARCO; noutro Contra a Burla Negra, organizado por Pepe Álvarez Cáccamo e máis ela en febreiro de 2003; ese mesmo mes e ao seguinte, leu declaracións en senllas manifestacións contra a Guerra de Iraq.^[13]

En 1986 ingresou na Asociación de Escritores en Lingua Galega. En 1991 rexistrou as letras para o grupo musical Desertores^[14] e retomou os estudos, iniciando Filoloxía Hispánica na Universidade de Vigo, licenciándose en 1996 pola Universidade de Santiago de Compostela,^[2][11] e iniciando a especialidade en galego-portugués.

No verán de 1992 casou co fotógrafo e matemático ourensán, residente en Vigo, Xulio Gil (1954), con quen en 1994 tivo o seu único fillo, Darío; separáronse no ano 2002.

No curso 1999-2000 comezou a exercer como profesora substituta de ensino secundario, de lingua e literatura castelá, nos institutos Terra de Xallas (Santa Comba), Paralaia (Moaña), Valle-Inclán (Pontevedra), Xelmirez II (Santiago de Compostela) e Valadares II (Vigo). En anos seguintes foi docente en Chapela (Redondela), A Sangriña (A Guarda) e Álvaro Cunqueiro (Vigo).^[6]

Traduciu a Camilo Castelo Branco, Gianni Rodari, Jorge Amado, Wenceslao Fernández Flórez, Roald Dahl, Juan Farias, James Joyce, Cervantes, James Fenimore Cooper, Jan Terlouw, Bram Stoker e Charles Baudelaire, entre outros.^[15]

En novembro do ano 2003 Arias finou dun ataque ao corazón nun hospital de Vigo, con corenta e un anos de idade.^[16] Foi soterrada no cemiterio vigués de Pereiró.

• Non te amola!, publicado en 2021 con 7 ilustracións de Bea Gregores, Consello da Cultura Galega, ISBN 978-84-17802-30-1, edición on venal.^[17]
• Non te amola!, publicado en 2021 con ilustracións de Luz Beloso, na colección Libros para Compartir de Galaxia, ISBN 978-84-9151-604-0.^[18]

• Denuncia do equilibrio (1986). Edicións Xerais de Galicia. ISBN 84-7507-233-X.^[19][20][21]
• Lili sen pistolas (1986). Obra inédita.
• Tigres coma cabalos (1990). Xerais; con fotos de Xulio Gil. ISBN 84-7507-449-9.^[22][23][24]
• Darío a diario (1996). Edicións Xerais de Galicia. ISBN 84-8302-080-7.^[25][26]
• Intempériome (xullo de 2003). Espiral Maior. ISBN 84-95625-70-9.^[27][28][29]
• Maldito lindo (obra inédita).^[30]
• Xela Arias. Poesía reunida (1982-2004) (2018). Xerais. ISBN 978-84-9121-428-1.^[31]

• Cancións (2021) con Desertores. Xerais. ISBN 978-84-1110-038-0.^[32] ePub: ISBN 978-84-1110-038-0. Prólogo de Teresa Cuíñas.
• Pino, Clara; Vidal, Pablo (2021). Xela. Contén os poemas Irás dirás virás, Non me conteño, Borracho, Teremos, terás e Trouxen augamel para agasallarte.^[33] Coa colaboración da Xunta de Galicia, a través de Política Lingüística.

 

• Do castelán (Cabalum): Caballum, de Carlos Oroza (1983).
• Do portugués (Amor de Perdição): Amor de perdición, de Camilo Castelo Branco (1986, Xerais), ISBN 978-84-7507-236-4, Premio de Tradução Sociedade da Língua Portuguesa.^[12]
• Do inglés (Fabled Cities, Princes and Jinn from Arab Myths and Legends): Cidades fantásticas, príncipes e xinns da mitoloxía e as lendas árabes, de Khairat Al-Saleh, con Valentín Arias (1986, Xerais), ISBN 84-7507-211-9.
• Do italiano (Favole al telefono): Contos ó teléfono, de Gianni Rodari (1986, Editorial Juventud), ISBN 84-261-2213-2.^[34]
• Do portugués (O Gato Malhado e a Andorinha Sinhá): O Gato Gaiado e a Andoriña Señá: Unha Historia de Amor, de Jorge Amado (1986, Xerais), ISBN 84-7507-226-7.^[35]
• Do castelán (El bosque animado): O bosque animado, de Wenceslao Fernández Flórez (1987, Xerais), ISBN 978-84-9914-021-6.^[36]
• Do inglés (The Witches): As bruxas, de Roald Dahl, con Lidia Iglesias Izquierdo (1989, Xerais), ISBN 978-84-9782-499-6.^[37]
• Do neerlandés (Belledonne kamer 16: een dagboek uit het verzet) Belledonne, habitación 16, de Anke de Vries (1990, SM), ISBN 978-84-348-0923-9.^[38]
• Do castelán (Los Corredoiras): Os Corredoiras, de Juan Farias (1990, SM), ISBN 84-348-3078-7.
• Do inglés (Dubliners): Dublineses, de James Joyce, con Débora Ramonde e Rafael Ferradás (1990, Xerais).^[39][40]
• Do castelán (El ingenioso hidalgo don Quijote de la Mancha): O enxeñoso fidalgo don Quixote da Mancha, de Cervantes, con Valentín Arias, Xosefa S. Fernández, A. Palacio Sánchez, Xavier Senín e Xesús Senín (1990, Xuntanza), ISBN 84-86614-64-3.^[41]
• Do neerlandés: Os cómics de Franka, de Henk Kuijpers, con María Xesús Lameiro (1990-1992, Xerais). Incluíndo os cinco títulos: Os dentes do dragón, A caída do dragón, Competencia a morte, A volta do sol do norte e A vinganza do barco fantasma.^[42]
• Do portugués (Rosa, Minha Irmã Rosa): Rosa, miña irmá Rosa, de Alice Vieira (1990, SM), ISBN 84-348-3120-1.^[43]
• Do portugués (Caminhando sobre as águas): Camiñando sobre as augas, de José Viale Moutinho (1993, Xerais), ISBN 978-84-7507-733-8.^[44]
• Do inglés (The Last of the Mohicans: A Narrative of 1757): O derradeiro dos mohicanos, de James Fenimore Cooper (1993, Xerais), ISBN 978-84-7507-768-0. Premio Ramón Cabanillas.^[45]
• Do castelán: A cantiga de amor, de Vicenç Beltran Pepió (1995, Xerais), ISBN 84-7507-943-1.^[46]
• Do neerlandés (Briefgeheim ): A carta en clave de Jan Terlouw (1995, SM), ISBN 84-348-4538-5.^[47]
• Do inglés: Drácula, de Bram Stoker (2000, Xerais), ISBN 978-84-8302-469-0.^[48]
• Do inglés (Black Venus): Venus Negra, de Angela Carter, en colaboración con Xabier Muguerza Martínez (2001, Xerais), ISBN 978-84-8302-702-8.^[49]
• Do castelán: Relatos, de Gloria Pampillo (2002, Biblioteca Virtual de Literatura Universal en Galego).^[50]
• Do francés (Le Spleen de Paris): O Spleen de París^[51] de Charles Baudelaire (Bivir), Premio de Tradución Plácido Castro 2004 (póstumo).^[52]
• Do inglés (Wide Sargasso Sea): Ancho mar de sargazos, de Jean Rhys, inconclusa.^[4]

 

• "A fraga dos paxaros faladores e a fraga leopardicia" (1974) en Contos dos nenos galegos, premiados nos concursos nacionais de contos infantís convocados pola Agrupación Cultural O Facho, 1968-1983 (1984, Caixa Galicia).^[53]
• Escolma de poesía galega (1976-1984) de Xosé Lois García Fernández, ed. (1984, Sotelo Blanco Edicións).
• "Que si, que si" en Contos eróticos. Elas (1990, Edicións Xerais de Galicia).
• Fin de un milenio. Antología de la poesía gallega última de Francisco López Barxas e César Antonio Molina (1991, Libertarias).
• Palabra de muller (1992, Edicións Xerais de Galicia).
• "A de quen comprende non é palabra feliz" en Daquelas que cantan. Rosalía na palabra de once escritoras galegas (disco-libro, 1997, Fundación Rosalía de Castro).
• Río de son e vento (1999, Edicións Xerais de Galicia).
• Camelias para elas (1999, Concello de Vigo), canda Luz Pozo Garza, M.ª Xosé Queizán e M.ª do Carme Kruckenberg, con fotos de Alfonso Lubián.
• Alma de beiramar (2003, Asociación de Escritores en Lingua Galega).^[54]
• Elas 2: antoloxía poética (2003, Unión Comarcal de CCOO de Vigo).
• Un futuro para a lingua (2003, Xunta de Galicia).
• Intifada. Ofrenda dos poetas galegos a Palestina, (2003, Fundación Araguaney).
• X. Espazo para un signo (2005, Edicións Xerais de Galicia).
• Cartafol poético para Alexandre Bóveda (2006, Espiral Maior).
• Pensando nelas (2006, CD, Centro de Estudos Galegos da Universidade do País Vasco).^[55]

 

No ano 1986 foi finalista en dous certames, o Premio Antón Losada Diéguez coa súa primeira obra Denuncia do equilibrio, e o Premio Esquío de poesía con Lili sen pistolas, obra inédita.

Recibiu varios premios de tradución: o da Sociedade da Língua Portuguesa por Amor de perdición de Camilo Castelo Branco (1986, Xerais); o Ramón Cabanillas pol'O derradeiro dos mohicanos de James Fenimore Cooper (1993, Xerais), e, postumamente, o Plácido Castro 2004 pol'O Spleen de París de Baudelaire.

O 29 de maio de 2004, fíxoselle unha homenaxe en Vigo, organizada pola Asociación Galega de Editores, a Asociación de Tradutores Galegos e a Asociación de Escritores en Lingua Galega.^[56] Ese mesmo ano, Xerais e a AELG, publicaron o libro Xela Arias, quedas en nós, coordinado polo pai da poeta, no que colaboraron, entre outros: Marilar Aleixandre, Fran Alonso, Alfonso Álvarez Cáccamo, Xosé María Álvarez Cáccamo, Vicente Araguas, Teresa Barro, Carmen Blanco, Manuel Bragado, Manuel Caamaño Suárez, Marica Campo, Fina Casalderrey, Yolanda Castaño, Marta Dacosta, Miguel Anxo Fernán-Vello, Xoán Xosé Fernández Abella, Víctor Freixanes, Silvia Gaspar, Avelino González, Bernardino Graña, Modesto Hermida, María do Carme Kruckenberg, Aurora López, Manuel María, Paco Martín, Xulián Maure, Méndez Ferrín, Gonzalo Navaza, Carlos Negro, Ramón Nicolás, Antía Otero, Andrés Pociña, Avelino Pousa Antelo, María Xosé Queizán, Xesús Rábade, Román Raña, Claudio Rodríguez Fer, Ana Romaní, Marga do Val, Xosé Vázquez Pintor, Manuel Vidal Villaverde, Helena Villar Janeiro, Pepe Carreiro, Xulio Gil e Siro.^[7]

En febreiro de 2018 o Concello de Culleredo decidiu dedicarlle o nome dunha rúa no lugar de Fonteculler, parroquia de Rutis.^[57] Ese mesmo ano a Asociación Galega de Profesionais da Tradución e da Interpretación creou o Premio Xela Arias que recoñece o seu labor como tradutora.^[58] A finais de decembro do mesmo ano, o pleno do Concello de Redondela acordou denominar a biblioteca municipal de Chapela como "Xela Arias".^[59]

 

En 2021 os concellos de Sarria^[60] e Carballo^[61] aprobaron dedicarlle unha rúa e unha praza respectivamente. No día do seu aniversario o vigués Ateneo Atlántico presentou un vídeo homenaxe coa participación de Antonio G. Teijeiro, Fran Alonso, Iolanda Zúñiga, Lara do Ar, Ledicia Costas, Marcos de la Fuente, Marta Dacosta, Oriana Méndez, Román Raña, Silvia Penas, Xina Vega, María Xosé Queizán e as fotografías de Xulio Gil.^[62]. O 14 de maio descubriuse unha placa conmemorativa na vivenda da rúa Zamora de Vigo onde viviu a familia de Xela, ao acto asistiron o alcalde Abel Caballero, a presidenta da deputación Carmela Silva e o presidente da RAG Víctor Freixanes.^[63]

No ano 2020 comezou a rodaxe de Xela Arias. Poeta nas marxes, un documental dirixido por Beatriz Pereira (estreado en maio de 2021) e cuxa produción e guionización recaeu nela mesma e en Daniel Chapela.^[64] As voces participantes foron as de Marga do Val, Susana Trigo, María Xesús Nogueira, Humberto Heredia, Manuel Bragado e Xosé María Álvarez Cáccamo. Ademais, Chapela coordinou unha publicación homónima,^[65] que recolleu os testemuños de María Xesús Nogueira, Ana Romaní, Susana Trigo, Manuel Bragado e del mesmo, así como unha escolma poética da autora.

 

No ano 2014 foi proposta por Ramón Lorenzo, Antón Santamarina e Xosé Fernández Ferreiro como autora a homenaxear no Día das Letras Galegas do ano 2015. Os outros candidatos foron Ricardo Carballo Calero, Celestino Fernández de la Vega, Manuel María e Filgueira Valverde, resultando finalmente elixido este último.^[66] O 6 de setembro dese mesmo ano, nun acto na Vilerma, inaugurouse unha placa co texto "Nesta casa viviron a poeta Xela Arias (1962-2003) e o escritor Valentín Arias (1934-2011) que en cada un dos seus actos afirmaron o seu amor á nosa lingua"^[67]

Ao ano seguinte, 2015, volveu ser proposta para lle dedicar o Día das Letras 2016, canda Carballo Calero e o que sería elixido: Manuel María.^[68][69]

O anuncio de que o Día das Letras Galegas 2021 se dedicaba a Xela Arias fíxose en decembro de 2020, o feito de que se fixese máis tarde do habitual, debido ao impacto da pandemia de covid-19, foi valorado por algúns como unha pexa para a preparación da celebración.^[70]

O grupo musical A banda da Loba homenaxeouna co EP Hasme oír, no que puxeron música a varios dos seus poemas.^[71]

En consonancia coa homenaxe do Día das Letras Galegas o Colectivo Egeria organizou en Lugo a exposición Aquela nena de Sarria^[72] e a Xunta de Galicia a exposición itinerante Asinamos ser libres.^[73][74]

En 2019 a plataforma A Sega dedicoulle o Día das Galegas nas Letras con diversos actos no monte do Castro de Vigo, entre eles un percorrido imaxinario pola súa vida a cargo de Susana Aríns.^[75]

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Xela Arias

Multimedia externa

Gravacións de son
"Recordamos a obra poética de…" Diario Cultural, 24/12/2018.
Vídeos
"Xela Arias e a palabra" Consello da Cultura Galega 2014.

• Certame de Poesía Xela Arias

• "Letras Galegas 2021" Real Academia Galega.
• Ficha da autora na Biblioteca Virtual Galega UDC e Deputación da Coruña.
• Xela Arias na Enciclopedia Historia da Literatura Galega da Asociación Socio-Pedagóxica Galega
• Romaní, A.: "Xela Arias. Precisa e extrema, a súa obra incide na vocación transgresora..." Álbum de Mulleres.
• Páxina web no Consello da Cultura Galega
• Programación institucional Letras Galegas 2021 e audiovisuais O portal da lingua galega. Xunta de Galicia.