Sobreira

Botanicamente é unha árbore monoica, de folla simple (entre 2,5 e 10 cm. de longo e entre 1,2 e 6,5 cm. de ancho), de forma denticular, alterna, perenne, verde escura, con nervación principal algo sinuosa e nerviación secundaria composta por entre 5 e 8 pares de canais, sen pelos e con estípulas caducas. As súas flores son unisexuais:

• as masculinas están reunidas en amentos ou glomérulos de entre 8 e 20 estames.
• as femininas son monoclamídeas, inconspicuas, de xineceo ínfero e con 3 ou 6 carpelos e dispóñense en pequenos acios ou na base das inflorescencias masculinas. Cada unha, dúas ou tres flores femininas aparece un invólucro basal de escamas que se transformará na cúpula do froito.

A polinización é anemófila e os froitos teñen forma de glande (balouta, lande ou landra): cada froito está provisto dunha cúpula escuamiforme ou espiñenta.

Debido á súa casca formada como cortiza, a sobreira cultivouse dende hai tempo para a súa extracción. A operación denomínase tamén pela, e non é mortal para a árbore (e non ten por que ser prexudicial se se realiza correctamente, inda que a árbore o sofre de xeito metabólico e fisiolóxico). A causa de que saia indemne é que o espécime volve a producir unha nova casca protectora de cortiza a partir da capa inmediatamente interior á extraída (denominada cámbium suberoso, que é en realidade o material vivo da árbore no toro). Cada oito a doce anos reprodúcese o espesor da capa de cortiza, en cada ciclo consecutivo con maior calidade cada vez.

 

 

Ademais de cultivada, a sobreira é unha especie natural e autóctona da Península Ibérica: inda que é espontánea en moitos puntos de España e Portugal onde formou frondosos bosques en asociación con outras especias de quercíneas (quercetum), por iso mesmo se ten dito moitas veces que é unha árbore de clima mediterráneo. Esta afirmación está apoiada polos seus máximos de distribución mundial (que abrangue o sur de Iberia e tamén Alxeria e Marrocos), pero matizada pola enorme presenza da especie en localizacións ibéricas do interior (continental) e nororientais (atlánticas).

Se ben a influencia mediterránea nos vales interiores de Galicia e ó norte da cidade portuguesa de Porto é incontestable, non cabe tampouco dúbida que o clima galego e do norte de Portugal é eminentemente atlántico. A existencia (e nalgúns casos persistencia) demostrable en moitos puntos de Galicia (río Arnego e encoro de Portodemouros no Deza, sobredas da Arnoia, Castrelo de Miño, Ancares, Courel e a mesma Ribeira Sacra) permiten facer a comparación cos intentos de implantación da especie que foron frustrantes noutros lugares non mediterráneos (por exemplo, nos EEUU). Inda así, é certo que a súa distribución xeográfica chega tamén a puntos coma Tunisia, sur de Francia (montañas Albères -no departamento de Pyrénees-Orientales, "Pireneos orientais"- e montañas Maures, no de Var) e Italia, inda que se atopa naturalizado en certas rexións de clima mediterráneo.

Edafoloxicamente dise que é unha especie calcífuga, inda que máis que dunha distribución preferente deberíase falar dunha exclusión territorial relíctica: a especie non vive mellor nas peores terras, barbeitos, ermos e baldíos, senón que é alí onde resiste porque as mellores terras se destinan a outros cultivos: trigo, maínzo, paínzo, millo, cebada, avea etc. Este proceder é un erro, xa que a sobreira é unha especie coñecida pola súa capacidade de compatibilidade produtiva (sempre que sexa mediante métodos extensivos).

É máis, a súa explotación tradicional está asociada a un sistema produtivo multinivel e sostible e único no mundo pola súa integración social e altísimo rendemento: os sobreirais. A potencia produtiva deste sistema extensivo non ten igual debido á súa diversidade produtiva: touros de lida, porcino de alta calidade, cortiza, cultivos alimentarios e de forraxe, vexetación e fauna salvaxe dabondo para manter unha caza sostible, mantemento ou restauración edáfica, variedade territorial debido á existencia de manchas ou currais (microclimas máis húmidos ou secos dependendo da orientación xeográfica da aba), asociación con outras especies coma o piñeiro real (e a súa produción de piñóns), explotación micolóxica nalgúns casos e apícola máis habitualmente etc.

A enorme variedade produtiva e a adaptación coevolutiva da estrutura social e da distribución territorial da poboación no sur ibérico a esta diversificación fan necesaria a xestión do territorio por parte dun equipo de xestión forestal moi consciente da importancia social, ecolóxica e industrial deste modelo de produción.

 

 

En Galicia quedan manchas que testemuñan unha expansión maior na antigüidade: os bosquetes coñecidos máis amplos sitúanse nos seguintes puntos:

• máis de mil hectáreas nos concellos da Arnoia e Ribadavia e en xeral toda a comarca do Ribeiro;
• O Sobreiral do Arnego, no val do río Arnego, encoro de Portodemouros e en xeral toda a bacia do río Deza e o río Ulla;
• Ribeira Sacra e curso baixo do río Miño;
• Por norma xeral é posible atopalo en tódolos vales interiores de Galicia e nos costeiros meridionais.

O normal é que a carón destas zonas teña existido un aproveitamento tradicional, cando menos para confeccionar alvarizas ou colmeas. Moi preto da primeira das localizacións mencionadas, en Ventosela (na estrada entre Ribadavia e o antigo pazo de Otero Pedrayo en Trasalba), hai unha empresa de tratamento de cortizas.

Historicamente a súa distribución foi moito maior e máis densa tal e como demostra a distribución dos topónimos que proceden do latino suber (non debe confundirse con Sobrado, que vén de superatum).

Fóra de Galicia hai varias localidades mundialmente famosas:

• San Pedro de Alcantara en Estremadura.
• Parque Natural de Los Alcornocales, entre a provincia de Málaga e a provincia de Cádiz.
• Vila Nova de Gaia, preto de Porto, en Portugal.
• En Tunicia está a maior sobreda do planeta.

 

A pela é o proceso de descascado da sobreira. Os tipos de cortiza que se extrae clasifícanse cronoloxicamente coma:

• bornizo
• primario
• secundario

A pela faise a unha altura gradualmente crecente, que se establece por unha circunferencia á altura do peito (C.A.P.) ou diámetro gradualmente menor.

Á parte da importancia simbólica que ten que as primeiras células vistas nun microscopio fosen precisamente as de cortiza, a importancia industrial da cortiza é moi clara: é un material cunhas características moi específicas pero que non poden ser imitadas artificialmente por ningún outro composto sintético industrial. A imposibilidade actual de que a industria bioquímica sexa capaz de reproducir cortiza ou materiais coas súas propiedades coloca á industria nun lugar estratéxico único no mundo. Se tódalas rollas das botellas do mundo (das de certa calidade, xa que a calidade do viño ou licor se pode estimar pola calidade da rolla que o tapa) saen das árbores, hai que previr ó sector da sobreexplotación, coidar os recursos actuais, prever un constante aumento do mercado cun constante aumento produtivo en calidade e cantidade e aumentar asemade a superficie forestal destinada a este recurso de momento insubstituíble.

A cortiza utilízase coma illante térmico e sonoro con aplicacións moi diversas, pero o seu uso principal é a produción de rollas para o peche de botellas. A calidade da cortiza é proporcional á dificultade da súa produción e ó seu valor, e os embotelladores escóllena en función da bebida que se debe conservar.

No Courel chámase así os alpendres acaroados ás casas.

Segundo as zonas a árbore recibe diferentes nomes comúns en galego: alcarnoque, alcornoque, árbol da cortiza, azufireira, azufreira, colcheira, corcheira, corcheiro, cortezo, corticeira, corticeiro, cortixeiro, cortiza, cortizo, curcheiro, curticeira, curticeiro, encina, sebreira, sebreiro, sebreña, segoreira, sobreira, sobreiro, sogureira, subreiro, sufreira, xufreira e zufreiro^[4]. Sofreira é a voz corrente na Terra Eo-Navia^[5], e no galego de Estremadura denomínase alcornoque ou sobreira ^[6].

•  
  Sobreira en Teaño, Cuntis.
•  
  Quercus suber.
•  
  Sobreira na cidade de Ourense.
•  
  Quercus suber

• Cortiza
• Suberina
• As árbores na cultura popular galega

• Instituto de Promoción del Corcho, Estremadura
• APCOR, Associaçâo Portuguesa de Produtores de Cortiça
• Proxecto para recuperar a produción de cortiza na Arnoia^{[Ligazón morta]}, Universidade de Vigo