Residencia de Señoritas

 

A Residencia de Señoritas naceu para facilitar o acceso das españolas aos estudos medios e universitarios e crear unhas elites cultivadas. A Residencia foi a materialización das ideas krausistas sobre a muller que divulgou e adaptou en España Sanz del Río a partir de 1870. Buscouse unha persoa capaz de dirixir unha empresa tan reformista para a época como esta e elixiuse a María de Maeztu, quen traballaba ás ordes de Jiménez Fraud, director da Residencia de Estudantes.^[1][2]

A Residencia de Señoritas abriu as súas portas en outubro de 1915 con 30 alumnas matriculadas no seu primeiro ano. O seu limitado orzamento inicial saíu de parte do diñeiro orzamentado para as viaxes dos numerosos pensionados ou bolseiros da Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas (JAE), aos que a primeira guerra mundial impedira a saída a Europa. Instalouse nun dos hoteliños arrendados pola Institución International Institute for Girls in Spain e situados na rúa de Fortuny de Madrid, que deixara vacante o traslado da Residencia de Estudantes ao novo complexo en construción nos Altos do Hipódromo. A progresiva afluencia de novas alumnas fixo necesaria a súa división en grupos e a instalación en varios edificios alugados pola JAE na contorna das rúas Fortuny, Rafael Calvo e Miguel Anxo, xunto ao Paseo da Castellana de Madrid.^[3] Desde os seus primeiros tempos na rúa Fortuny, con trinta prazas, pasou a ter doce edificios cunha capacidade de 300^[4]

 

No seu último período —entre 1933 e 1939— concentráronse todos os grupos dispersos ocupando o pavillón interior construído nun ángulo do xardín da propiedade de Fortuny (que desde finais do século XX alberga a Fundación José Ortega e Gasset), segundo deseño dos arquitectos Carlos Arniches Moltó e Martín Domínguez Esteban. En moitos aspectos seguiu o modelo da Residencia de Estudiantes, que era para varóns, pero o seu obxectivo principal era o fomento da educación universitaria para a muller. Entre as súas instalacións dispuña de aloxamento para as estudantes, laboratorio de prácticas (o primeiro laboratorio para mulleres de España) e biblioteca, onde se comezaron a impartir as primeiras clases de biblioteconomía. Ademais, as propias residentes organizaban excursións, bailes, faladoiros literarios e todo tipo de actividades culturais. O feito de que convivisen, ademais, con alumnas estranxeiras enriquecía aínda máis a súa formación tanto académica como persoal.^[2][3]

Dentro da Residencia de Señoritas existían dous perfís moi claros de mulleres, como describe a dramaturga Branca Baltés na súa obra Beatriz Galindo en Estocolmo: as denominadas "maridas", esposas de importantes membros da alta sociedade española que financiaban coas súas cotas a Residencia, non comungaban coas novas tendencias artísticas que o resto de mulleres querían profesar, como os seus homólogos masculinos da Residencia de Estudantes. Non lles gustaba a vida intelectual libre e sen prexuízos que as "Sinsombrero" desenvolvían nas súas reunións de té e os seus romances cos da súa Xeración. Non desexaban incorporarse a unha nova vida onde a muller se expresaba artística e persoalmente con plena liberdade e de acordo coas correntes artísticas da época.^[5][6]

 

Practicamente a totalidade das mulleres que participaron e influíron na sociedade española do primeiro terzo do século XX tiveron relación coa Residencia de Señoritas.^[6]

Foron residentes a poeta e impresora Concha Méndez, as avogadas Matilde Huici, Victoria Kent (deputada polo Partido Socialista e por Esquerda Republicana, ocupou nos anos trinta a dirección xeral de Prisións) e Francisca Bohigas (deputada pola CEDA na II República), a física Felisa Martín Bravo (unha das primeiras mulleres en exercer o ensino superior na Universidade Central), Aurora Sampedro Piñeiro (Química) María Luisa García-Dourado (pioneira catedrática de instituto), as médicas Cecilia García de Cosa e Elisa Soriano (inauguraron o corpo facultativo feminino da mariña mercante), a xinecóloga María García Escaleira (inspectora de sanidade), as xornalistas e escritoras María Luz Morales e Josefina Carabias^[2], a pintora Maruja Mallo,^[7] e pedagogas como Juana Moreno, María Comas Camps, Carmen Castilla, Margarita de Mayo Izarra e Carmen Isern.^[3]

Foron profesoras María Goyri, María Zambrano, Victorina Durán e Maruja Mallo. Participaron nas súas actividades, Zenobia Camprubí, Gabriela Mistral, Victoria Ocampo, María Martínez Sierra, Clara Campoamor ou Concha Méndez.^[6]

Tamén tivo visitantes de excepción como a científica gañadora de dous premios Nobel Marie Curie, que foi dar charlas na Residencia de Estudiantes pero pasou a noite na de Señoritas.^[8]

Ao longo do tempo, tamén poetas como Salinas, Lorca e Alberti deron recitais e Ortega y Gasset, Bergamín, Zubiri, Ramiro de Maeztu, Baroja e Unamuno foron invitados habituais^[8]

Os espazos, físicos e de pensamento, creados e coordinados pola Residencia serviron de berce á creación da Asociación Española de Mulleres Universitarias-AEMU (que naceu en 1920 co nome de Juventud Universitaria Femenina-JUF^[9]) e do Lyceum Club Femenino, dos que María de Maeztu foi presidenta.^[6]

A Residencia de Señoritas mantivo unha estreita relación co Instituto Internacional de Madrid, organismo estadounidense que contribuíu ao seu desenvolvemento mediante a colaboración tanto material como humana. Neste aspecto documéntase que o Comité de Boston realizou numerosas achegas económicas que permitían custear salarios, mellorar as instalacións etc. Dentro deses programas de intercambio con estudantes e profesoras estranxeiras, a Residencia de Señoritas cubriu o seu aloxamento.^[3]

A estreita relación da Residencia co Instituto Internacional americano facilitou a afluencia de estranxeiras, ademais da organización dun extenso programa de estudos e actividades. Chegou un momento en que a Residencia de Señoritas acolleu unhas 200 mozas, das que un terzo eran estranxeiras que estudaba español.^[2]

O golpe de estado de 1936 truncou o proxecto. Debido ao parón de vacacións, a Residencia de Señoritas atopábase practicamente baleira cando estalou a Guerra Civil. As súas instalacións empregáronse entón como hospital, enfermaría e orfanato.^[10] A Residencia trasladouse a Valencia. Cando o irmán de Maeztu foi metrallado ela partiu cara ao exilio, igual que o seu compañeiro Jiménez Fraud. As Residencias pecharon. A de señoritas transformouse no Santa Teresa, tamén para mulleres pero non tiña nada que ver cos seus obxectivos.^[8]

 

Tras a minuciosa depuración de funcionarios e profesionais da educación fieis á República, a Residencia iniciou de novo a súa actividade o 15 de febreiro de 1940 baixo a dirección de Matilde Marquina García, integrante destacada da Sección Feminina de Falanxe Española das JONS. De modo oficial déuselle o novo nome de Colexio Maior Santa Teresa de Jesús, sen ningunha relación cos principios institucionistas.^[11][3] Marquina incorporou no seu equipo a Eulalia Lapresta, antiga secretaria e man dereita de María de Maeztu e a Enriqueta Martín, como encargada da biblioteca. Tamén creou un novo cargo, o de asesor relixioso, desempeñado polo sacerdote Félix García Vielba.^[10]

A mediados dos anos oitenta, o devandito Colexio foi trasladado á Cidade Universitaria de Madrid e nos locais da rúa Fortuny, última sede da Residencia de Señoritas, instalouse a primitiva Fundación José Ortega e Gasset, despois Fundación José Ortega e Gasset-Gregorio Marañón, á que pertence o Instituto Universitario de Investigación Ortega e Gasset.^[12]

Grazas no seu día ao celo do profesor Vicente Cacho Viu, o apoio de Soidade Ortega e a colaboración posterior das profesoras Rosa María Capel Martínez e Alicia Moreno, conservouse o arquivo completo da Residencia de Señoritas, un centenar de caixas ("abandonado nunha esquina do xardín para ser despachado como material inservible")^[13]

A partir do Arquivo da Residencia e a súa valiosa correspondencia puidéronse documentar de maneira minuciosa e fiel as relacións desta institución con outras de moi diverso perfil; desde distintas asociacións feministas estranxeiras (en especial a Federación Internacional de Mulleres Universitarias, que celebrou un Congreso en Madrid en 1928 e cuxas participantes foron acollidas nas instalacións da Residencia), até organismos paralelos como o «National Council for the Unmarried Mother and Child», a «British Federation», a Liga das Nacións sobre Dereitos da Muller, a «International Woman Suffrage Alliance» ou a «Ligue Internationale deas femmes pour a Paix et a Liberté», entre outras.^[14]

Así mesmo, a través da correspondencia que mantivo María de Maeztu coas alumnas, as súas familias ou as cartas de recomendación de terceiros, púidose recuperar boa parte do valor da súa memoria epistolar, como o subscriben as cartas de María Zambrano, María Goyri, Concha Espina, Vitoria Kent, Clara Campoamor, Luís Jiménez de Asúa, Gregorio Marañón, Zenobia Camprubí, Rafael Alberti ou personaxes da Xeración do 98 como Azorín, Pío Baroja, Unamuno ou Ramón María del Valle Inclán.

 

As investigacións realizadas ata o ano 2018 por Raquel Vázquez Ramil e Ángel Serafín Porto Ucha tiñan documentadas ata corenta e cinco mulleres galegas ou vinculadas a Galicia que acudiron á Residencia de Señoritas (entre máis de mil trescentas mulleres que viviron no centro ou o visitaron desde 1915 ata 1936). Esta presenza pouco elevada pode explicarse por varios motivos: a longa distancia a Madrid; a existencia da Universidade de Santiago, que ofrecía unha ampla gama de carreiras; a escasa representación en Galicia de sectores burgueses (dos que procedían as mulleres universitarias ou que realizaban estudos especiais) ou a preferencia por outros ambientes para aloxarse en Madrid.

A maior parte das estudantes galegas na Residencia procedían de familias de clase media acomodada, fillas de empresarios, médicos, comerciantes ou funcionarios. A provincia mais representada foi Pontevedra, seguida pola Coruña, Lugo e Ourense. Entre as galegas que frecuentaron a Residencia de Señoritas destacaron as que desenvolveron carreiras no ámbito do maxisterio e da pedagoxía; outras estudiaron Farmacia, Medicina, Filosofía e Letras, Ciencias, Arquitectura; algunhas seguiron estudos artísticos ou prepararon oposicións e outra parte visitou a Residencia de xeito puntual.^[15]

• No ámbito da Pedagoxía acudiron como estudiantes: Isabel Barreiro Fernández (de Vilagarcía), Piedad Fernández López, Carmen Pardo Losada, María Portela Mengual e Pura Cendán González. Como mestras, desprazáronse á Residencia: Concepción Alvarado González e Francisca Fábregas Lorenzo. Outras mulleres vinculadas ao maxisterio que deron clase no Instituto-Escuela: a lucense Concepción Fernández López, a pontevedresa Mª Teresa Rey Pabón, a ourensá Carmen Pardo Losada. Outras mestras vinculadas á Residencia: Claudia Otero Besteiro, Carmen Pernas Sanjurjo, Benita Hortensia Piñeiro Piñeiro, Mª Rosario Vila Hernández,^[15][16]a pontevedresa María García Iglesias (mestra en Marín), a ourensá Isabel Noguerol Fidalgo (Directora do Grupo Escolar Ourense)^[3]

• Nas Ciencias destacaron: as coruñesas como a matemática María Wonenburger ou a científica Pilar de Madariaga, que acabaron desenvolvendo a súa carreira nos Estados Unidos. Ángeles Alvariño (nada en Serantes, Ferrol), que foi bióloga-oceanógrafa no Instituto Español de Oceanografía de Vigo, participou en expedicións científicas no Atlántico e o Pacífico e descubriu numerosas especies de organismos mariños, recibindo recoñecementos como a Medalla de Prata de Galicia en 1993.

 

• Estudantes de Farmacia foron: Marina Peña-Rey Bouzas (Pontevedresa que morreu no exilio mexicano), Celsa Pérez Moreiras, Manuela Rosa Doel Traseira e María García Berdiales.^[15][16]

• Nos estudos de Medicina están documentadas: a ourensá Paz Parada Pumar, analista clínica, a única muller que asistía ás clases do doutor Luis Calandre no laboratorio de Anatomía Microscópica da Residencia de Estudiantes. Ángela Pardo Celada, de Becerreá (Lugo), xinecóloga. Olimpia Valencia López, de Baltar (Ourense), que foi a primeira galega en obter a licenciatura de medicina e exerceu como xinecóloga en Vigo.^[17] Ruth Selbmann Kummer, natural de Pforzheim (Alemaña), que se especializou en odontoloxía e rexentou co seu marido unha clínica de odontoloxía en Vilagarcía.^[15][16]

 

• Na carreira de Filosofía e Letras, viviron na Residencia: a pontevedresa Raquel Lesteiro López, que foi directora do Arquivo Provincial de Pontevedra. A coruñesa Rosa Solórzano Gutiérrez, arquiveira. Carmen Bugallo Orozco, que foi profesora de Xeografía e Historia no Instituto de Ensino Medio de Pontevedra. A lucense Mª Filomena Páramo Fernández, a primeira muller profesora do Instituto de Ensino Medio de Lugo,^[15][16] Dolores Gallego García (Santiago de Compostela), Joaquina Rodríguez Caminero (Ourense).^[3][16]

• Na formación de Música e estudos artísticos destacaron: a viguesa Sofía Novoa Ortiz, estreita colaboradora de María de Maeztu que, tras a guerra, se instalou nunha selecta universidade norteamericana de mulleres. Alejandrina Loureiro Durán, de Vilagarcía, que tivo certo éxito como cantante na Arxentina nos anos trinta. Maruja Mallo, unha das galegas máis famosas, viviu na Residencia de Señoritas en 1935 e deu clases de debuxo ás residentes. Tamén estiveron as irmás coruñesas Pilar e Carmen Sotomayor.^[15][16]

 

• En outras dedicacións están documentadas: Rita Fernández Queimadelos (A Cañiza, Pontevedra), a segunda muller arquitecta de España, tras Matilde Ucelay^[3] e María Antonina Sanjurjo Aranaz, de familia viguesa, que introduciu en Galicia o hóckey femenino sobre herba, un deporte ao que se afeccionou na Residencia.

A escritora e xornalista coruñesa María Luz Morales, que estivo á fronte de La Vanguardia e foi a primeira muller en dirixir un xornal en España,^[18] aínda que non entrou como residente, frecuentou a Residencia e potenciou os intercambios de alumnas entre a Residencia de Madrid e a Residencia Internacional de Señoritas Estudiantes de Barcelona, aberta en Barcelona en 1930.^[16]

Outras galegas documentadas na Residencia, a partir de rexistros de arquivo, foron: María Carracedo (Ferrol), Consuelo Castelao Bernárdez (Ourese), Mª Luísa Fernández Cascallar (Santiago de Compostela), Gerrada Gallego García (Santiago de Compostela), Celia Lesteiro López Pontevedra), Carmen Pernas Sanjurjo (Outeiro de Rei, Lugo) e Manuela Salguero Camarero (A Coruña).^[3]

• Vázquez Ramil, Raquel (2001). La Institución Libre de Enseñanza y la educación de la mujer en España: la Residencia de Señoritas (1915-1936). (Tese doutoral) ISBN 84-607-3148-0
• VV. AA. (2015) Mujeres en vanguardia. La Residencia de Señoritas en su centenario (1915-1936): [del 1 de diciembre de 2015 al 27 de marzo de 2016, Residencia de Estudiantes]. Madrid. Publicaciones de la Residencia de Estudiantes. (Catálogo da exposición). ISBN 978-84-939988-6-8
• VV.AA. (2015) La residencia de señoritas y otras redes culturales femeninas. Universidad de Salamanca, Ediciones Universidad de Salamanca: Fundación José Ortega y Gasset. ISBN 978-84-9012-551-9

• Residencia de Estudiantes
• Institución Libre de Enseñanza

• "Residencia de Señoritas". Álbum de Mulleres do Consello da Cultura Galega. 
• Residencia de Señoritas, na base de datos da Fundación Docomomo Ibérico
• Residencia de Señoritas, no catálogo de monumentamadrid
• Entrevista a María de Maeztu. Josefina Carabias. Revista ESTAMPA. 1933.
• Exposición Pioneras. 100 años de la creación de la Residencia de Señoritas.(Madrid. Fundación Ortega-Marañón, 2015)
• Codina Canet, María Adelina. Documentación y Archivo de la Residencia de Señoritas (1915-1936). Jornada Mujeres, Educación y Cultura. Centenario de la Residencia de Señoritas, celebrada o 17 de marzo de 2015 en Universidad Carlos III de Madrid.