Teoría das formas

A teoría das formas ou teoría das ideas é unha teoría filosófica atribuída a Platón.^[1] Na súa filosofía, Platón establece unha forte diferenciación entre o que percibimos a través dos sentidos e o que podemos coñecer a través do razoamento sobre o que el chama "formas" ou "ideas". Combinadas correctamente na súa propia lingua (método dialéctico), estas formas deben ser a base do coñecemento científico e tamén deben permitirnos explicar o mundo mostrado polos sentidos, suxeitos a cambios constantes.

Platón organiza as ideas en pares de opostos e establece unha xerarquía entre elas. No diálogo Sofista, inclúe entre as formas ou xéneros supremos ao movemento e o repouso, ao idéntico e o diferente, e ao ser; o non-ser preséntao algo despois, non só como oposto do ser senón subordinado a el. É tema de debate o modo en que debe interpretarse ese non ser, particularmente porque no diálogo citado considérase unha condición necesaria para que haxa coñecemento (en contra do que defendera o filósofo presocrático Parménides). Algúns intérpretes identifican o non-ser coa linguaxe ou o pensamento, e o ser co obxecto que se coñece ou pensa.^[2][3]

O status ontolóxico das formas é obxecto de debate. Admítese en xeral que son entes intangibles, eternos e singulares. Máis interesante é a afirmación de que as formas participan unhas doutras, combinándose entre si segundo regras propias (autoparticipación, pureza...) que haberían de conformar a "linguaxe" dialéctica; pero non existe acordo entre os especialistas acerca de tales regras e a súa aplicación a cada forma específica, evitando aporías e inconsistencias.^[4]

Para tratar o tema, sería razoable ir ao diálogo de Parménides, cuxo subtítulo é precisamente Acerca de formas ou ideas . A súa dificultade e natureza extremadamente técnica explican que adoite ser substituída como fonte pola República, que é un texto máis accesible. Neste último traballo, na alegoría da cova, establécese a distinción entre dous mundos dun xeito mítico, o "visible" e o "intelixible":

• No "mundo visible" atópanse en primeiro lugar as imaxes ou pegadas producidas polos obxectos sensibles na linguaxe, a imaxinación ou a memoria. O que caracteriza aos obxectos sensibles mesmos é o seu constante cambio, polo que, en lugar de falar de coñecemento certeiro e seguro (ciencia ou episteme) en relación a eles, é preferible asocialos coa "opinión" verdadeira.
• Superando o mundo visible atopámonos co "mundo intangible" ou "mundo das formas ou ideas". As formas son o obxecto de estudo da ciencia suprema, a dialéctica. Teñen o seu reflexo nos saberes de tipo matemático (aritmética, xeometría, esterometría, astronomía e música), que, por ser aplicables á experiencia sensible, fan de intermedio entre o mundo visible e o intelixible.

As formas aparecen xerarquizadas e, segundo a República, na cima de todas elas estaría a forma do ben, fonte de ser e de verdade de todas as demais formas. Esta doutrina do ben non parece coincidir totalmente coa formulación doutros diálogos como os citados Sofista e Parménides. Nestes últimos insístese máis ben en que as formas se relacionan entre si dun modo complexo, e non é fácil captar esas relacións, que son investigadas pola dialéctica.

Na súa mocidade, Aristóteles foi discípulo de Platón na Academia de Atenas. Aristóteles construíu un sistema filosófico propio. Previo a iso, someteu a crítica a teoría das Ideas do seu mestre. Para tentar liquidar as diferenzas entre Heráclito e Parménides, Platón propuxera a existencia de dúas dimensións na realidade: o Mundo sensible e o Mundo intelixible. Para Aristóteles, o mundo non ten compartimentos. Aínda que Aristóteles admite, do mesmo xeito que Sócrates e Platón, que a esencia é o que define o ser, concibe (a diferenza dos seus antecesores) a esencia como a forma (μορφή) que está unida inseparablemente á materia, constituíndo xuntas o ser, que é a substancia.^[5] Os conceptos xerais residen nas cousas particulares (in re) e non é previa a elas (ante rem): a saúde existe como un atributo dos seres individuais que son sans.^[6] A afirmación da importancia do coñecemento sensible, e do coñecemento do singular para chegar ao universal, abriu posibilidades á investigación científica. Aristóteles rexeitou fortemente a teoría das formas segundo a cal as ideas eran a auténtica realidade (por ser subsistentes e autofundadas) e que o mundo sensible, captado polos nosos sentidos, non era máis que unha copia daquelas. Argumentou que as formas son intrínsecas aos obxectos e non na mente humana.^[7] Ao contrario que Platón –que concibía a «existencia» de dous mundos posibles ou reais (algúns eruditos cren que a teoría platónica é en realidade un realismo das ideas)–, Aristóteles posuía unha teoría que discorría entre o mundo das nocións e o mundo sensible, aínda que estaba aberto a admitir a existencia de substancias separadas e inmóbiles (como se mostra na Física e na Metafísica).

Aristóteles fai catro críticas fundamentais á teoría das formas de Platón:

• Crítica os dous mundos: para Aristóteles é un; admitir dous mundos complica a explicación innecesariamente, reduplicando as realidades.
• Platón non ofrece unha explicación racional cando fala dos dous mundos. Limítase a usar mitos e metáforas, en lugar de aclarar conceptualmente as súas propostas.
• Argumento do terceiro home: segundo Platón, a similitude entre dúas cousas explícase porque ambas comparten a mesma idea. Segundo Aristóteles, é necesario un terceiro para explicar a similitude entre dúas cousas e un cuarto para explicar as tres, etc. É unha regresión ao infinito, polo tanto non se explica nada. Tal argumento xa fora recollido polo propio Platón no diálogo titulado Parménides .

Aínda ao rexeitar a Teoría das Formas, Aristóteles menciona a Platón como un home apreciado e alenta aos platónicos a abandonala, escribindo:^[8]

.Aristóteles considera que a '"causa" formal' (εἶδος, eîdos ) describe o patrón ou a estrutura que, cando está presente, converte a materia nun ser particular que recoñecemos dese tipo particular e, polo tanto, só existe potencialmente. Correspóndese coa resposta á pregunta "Que é?" A forma específica do individuo en cuestión. Por exemplo, a forma da táboa é a causa formal desta táboa.

Segundo o propio Aristóteles, este é un concepto difícil e controvertido. Vincula coa teoría das formas do seu profesor Platón, pero por conta de Aristóteles, ten en conta a moitos escritores anteriores que expresaran opinións sobre formas e ideas, pero mostra como os seus propios puntos de vista diferéncianse deles. Para Aristóteles, ningún dos seus antecesores entendía realmente a causa formal.^[9] Segundo o aristotelismo, a forma sería unha esencia das cousas, o que fai que unha cousa se deixe é iso e nada máis, a segunda substancia (a especie ou xenos ), dunha primeira substancia (individuo concreto ). A materia amorfa é a posibilidade do que se fixo real nunha cousa dotada de forma. Toda forma finita é, á súa vez, o asunto doutras formas superiores. A unión de materia e forma convértese nunha substancia. Esta teoría chámase hilemorfismo.

"Do mesmo xeito, a propia materia é un poder, xa que é capaz de recibir unha forma; cando hai un acto, entón posúe a forma [...] É, polo tanto, moi claro que a esencia e a forma son actos; de onde evidentemente se desprende que o acto baixo a relación da substancia é anterior á potencia. Pola mesma razón o acto é anterior baixo a relación do tempo; e ascende, como dixemos, de acto en acto ata chegar ao acto do primeiro e eterno motor. Se preguntamos "Que é un pura sangre?" dicimos que é un cabalo (esa é a súa forma). Se preguntamos: "Que é un cabalo?" a resposta recae nunha clase máis grande. Así, poderiamos dicir que "cabalo" é un animal cuadrúpede, vivíparo e herbívoro, con outras peculiaridades que fan referencia a cabalos individuais.

A causa formal é a orixe da súa teoría teleolóxica. Na bioloxía de Aristóteles, a causa formal nun ser vivo é o aspecto que especifica, a súa capacidade de sobrevivir, reproducirse e tamén a orixe próxima do seu movemento, o que Aristóteles chama alma ou ' 'psyche' '. Aplicou varios termos da forma ao mundo dos seres vivos. Nun primeiro sentido como a aparición dun ser vivo (como un taxón) e nun segundo sentido como unidade fundamental da biodiversidade (o que entenderiamos por especie).

• Argumento do terceiro home
• Dialéctica platónica