Isabel I de Castela

Isabel I de Castela

Nome orixinal	(es) Isabel la Católica
Biografía
Nacemento	(es) Isabel de Castilla 22 de abril de 1451 Monasterio de Nuestra Señora de Gracia (Coroa de Castela)
Morte	26 de novembro de 1504 (53 anos) Palacio Testamentario (Coroa de Castela)
Causa da morte	hidropisia (pt)
Lugar de sepultura	Capela Real de Granada Sepulcher of Isabella I of Castile and Ferdinand II of Aragon (en)
Lieutenant General of the States of the Crown of Aragon (en)
1488 –
Raíña consorte de Aragón
20 de xaneiro de 1479 – 26 de novembro de 1504 ← Xoana Enríquez – Xermana de Foix →
Raíña de Castela e León
13 de decembro de 1474 – 26 de novembro de 1504 ← Henrique IV de Castela – Xoana I de Castela → Xunto con: Fernando II de Aragón
Datos persoais
Relixión	Catolicismo
Cor dos ollos	Azul-verde
Cor do pelo	Louro
Actividade
Ocupación	gobernante
Influencias	Juan Rodríguez de Fonseca (pt)
Enaltecemento
1974 - Serva de Deus, nomeado por Xoán Paulo I
Día de festividade relixiosa	26 de novembro
Outro
Título	Rei de Castela Raíña de Granada Raíña de Galicia Raíña de Córdoba Rei de Sevilla Raíña de Xaén Rei de León Señor de Cuéllar Raíña consorte de Aragón Rei das Españas Señor de Molina Señor de Biscaia Rei de Xibraltar
Familia	Casa de Trastámara
Cónxuxe	Fernando II de Aragón (1469–1504 (Gregoriano))
Fillos	Isabel de Aragão e Castela, Rainha de Portugal, João, príncipe das Astúrias, Xoana I de Castela, María de Aragón, Catarina de Aragón
Pais	Xoán II de Castela   e Isabel de Portugal
Irmáns	Catarina de Catela Leonor de Castela, Princesa das Astúrias Henrique IV de Castela Afonso de Castela Infanta Maria of Castile
Parentes	Filipe I de Castela, xenro Henrique VIII de Inglaterra, xenro María I de Inglaterra, neto Carlos V, Sacro Emperador Romano-Xermánico, neto Fernando I, Sacro Emperador Romano-Xermánico, neto Filipe II de España, bisneto Sabela de Austria, neto Filipe III de España, great-great-grandson
Cronoloxía
	unión dinástica de Aragón e Castela
Premios
(1493)  Rosa de Ouro
Sinatura
Descrito pola fonte	Pequeno Dicionario Enciclopédico de Brockhaus e Efron Dicionario Enciclopédico Brockhaus e Efron The Nuttall Encyclopædia >>>:Isabella

Isabel I de Castela, nada en Madrigal de las Altas Torres o 22 de abril de 1451^[1] e finada en Medina del Campo o 26 de novembro de 1504.^[2] Foi raíña de Castela desde 1474 ata 1504, raíña consorte de Sicilia desde 1469 e de Aragón desde 1479,^[3] polo seu matrimonio con Fernando de Aragón. É chamada «a Católica», título que lles foi outorgado a ela e ao seu marido polo papa Alexandre VI mediante a bula Si convenit, o 19 de decembro de 1496.^[4] É polo que se coñece a parella real co nome de Reis Católicos, título que usarían en diante practicamente todos os reis de España.

Casou en 1469 co príncipe Fernando de Aragón. Polo feito de ser primos segundos necesitaban unha bula papal de dispensa que só conseguiron de Sisto IV a través do seu enviado o cardeal Rodrigo Borgia en 1472. Ela e o seu esposo Fernando conquistaron o reino de Granada e participaron nunha rede de alianzas matrimoniais que fixeron que o seu neto, Carlos, herdase as coroas de Castela e de Aragón, outros territorios europeos e se convertese en emperador do Sacro Imperio Romano.^[5]

Isabel e Fernando fixéronse co trono tras unha longa loita, primeiro contra o rei Henrique IV^[6] e de 1475 a 1479 na Guerra de Sucesión castelá contra os partidarios da outra pretendente ao trono, Xoana.^[7] Isabel reorganizou o sistema de goberno e a administración, centralizando competencias que antes ostentaban os nobres; reformou o sistema de seguridade cidadá e levou a cabo unha reforma económica para reducir a débeda que o reino herdara do seu medio irmán, e predecesor no trono, Henrique IV. Tras gañar a guerra de Granada os Reis Católicos expulsaron os xudeus dos seus reinos^[8] e, anos máis tarde, tamén os musulmáns.

Isabel concedeu apoio a Cristovo Colón na procura dunha nova ruta ás Indias, o que levou ao descubrimento de América.^[9][10] O devandito acontecemento provocaría no futuro a conquista das terras descubertas e a creación do Imperio Español.

Isabel viviu 53 anos, dos cales gobernou 30 anos como raíña de Castela e 26 como raíña consorte de Aragón á beira de Fernando II.

En 1974, a Igrexa Católica a nomeou serva de Deus, e a causa da súa beatificación segue aberta dende 1958.^[11]

Isabel de Castela, filla de Xoán II de Castela e da súa segunda muller, Isabel de Portugal (1428-1496), naceu en Madrigal de las Altas Torres (Ávila) o 22 de abril, Xoves Santo, de 1451 no palacio que hoxe ocupa o Monasterio da Nosa Señora de Graza. O lugar e a data de nacemento foron historicamente discutidos, tendo en conta que cando nace, ninguén é consciente da importancia que esa nena ía ter no futuro.Foronda e Aguilera 1920 Madrigal era entón unha pequena vila de reguengo onde circunstancialmente residía a súa nai, Isabel de Avis, e dela recibe o nome que entón non era frecuente en España.

Dous anos despois, en Tordesillas, naceu o seu irmán Afonso. Anteriormente, froito do matrimonio entre Xoán II de Castela e María de Aragón, e polo tanto irmán de Isabel por parte de pai, nacera Henrique, que accedería ao trono en 1454 como Henrique IV.

Á morte do seu pai en 1454, Isabel foi enviada coa súa nai e o seu irmán Afonso á vila de Arévalo, onde vería os ataques de tolemia da súa nai. Esta é unha época de dificultades, ata económicas. Nesta época Isabel dedicouse a ler libros relixiosos. Tamén trabou amizade con Beatriz de Silva (1424-1491), á que logo axudaría na fundación da Orde da Inmaculada Concepción e á que doou os palacios de Galiana na cidade de Toledo. Outros personaxes importantes neste momento e en xeral na súa vida foron no ámbito toledano Gutierre de Cárdenas, a súa esposa Teresa Enríquez e Gonzalo Chacón.

En 1461, Isabel e o seu irmán Afonso son trasladados a Segovia, lugar onde se emprazaba a Corte, por estar próximo o nacemento da filla dos reis, dona Xoana a Beltranexa. Pronto os inimigos do rei alcumárona Xoana «a Beltranexa», espallando o rumor de que o pai era Beltrán de la Cueva.

Unha parte dos nobres enfrontouse co rei Henrique, formou un bando ao redor do seu medio irmán Afonso, de só 12 anos, e chegou a depoñer a Henrique na «farsa de Ávila». Isabel permaneceu á beira de Afonso durante este tempo. Con todo, en 1468, Afonso morreu en Cardeñosa, quizais envelenado.

Malia as presións dos nobres, Isabel rexeitou proclamarse raíña mentres Henrique IV estivese vivo. Pola contra, conseguiu que o seu medio irmán lle outorgase o título de Princesa de Asturias, nunha discutida cerimonia que tivo lugar nos Touros de Guisando, o 19 de setembro de 1468, coñecida como a Concordia de Guisando. Isabel constituír así como herdeira á coroa, por diante de Xoana, a súa sobriña e afillada de bautismo, a quen parte da nobreza non consideraba lexitimada para ocupar o trono polas dúbidas que había sobre a súa paternidade. A partir deste momento, Isabel pasa a residir en Ocaña, vila pertencente a don Juan Pacheco, marqués de Villena. O rei inicia contactos diplomáticos con outras casas reais para acadar un acordo matrimonial que lle dea beneficios.

Xa desde os tres anos, Isabel estivo comprometida con Fernando, fillo de Xoán II de Aragón.

Porén, Henrique IV rompeu este acordo, seis anos máis tarde, para comprometela con Carlos, príncipe de Viana. O matrimonio non chegou a consolidarse, pola férrea oposición de Xoán II de Aragón. Tamén foron infrutuosos os intentos de Henrique IV por desposala co rei Afonso V de Portugal, primo en segundo grao de Isabel e case 20 anos máis vello ca ela. En 1464, logrou reunilos no Mosteiro de Guadalupe, pero ela rexeitouno, alegando a diferenza de idade entre ambos.

Máis tarde, cando contaba 16 anos, Isabel foi comprometida con don Pedro Girón, de 43 anos, Maestre de Calatrava e irmán de don Juan Pacheco; pero Girón morreu por causas descoñecidas mentres realizaba o traxecto para atoparse coa súa prometida.

O 18 de setembro de 1468, Isabel foi proclamada Princesa de Asturias por medio da Concordia dos Touros de Guisando, revogando Henrique IV deste xeito o anterior nomeamento da súa filla Xoana. Trala cerimonia, Isabel pasou a vivir en Ocaña, en contacto estreito coa Corte. Henrique IV conveu de novo o enlace entre Isabel e o rei Afonso V de Portugal, xa que no Tratado dos Touros de Guisando acordouse que o matrimonio de Isabel debía celebrarse coa aprobación do monarca castelán. A proposta entrañaba tamén o proxecto de casar a súa filla Xoana co príncipe herdeiro Xoán, fillo de Afonso V de Portugal. Deste xeito, Isabel sería trasladada ao reino veciño e, á morte do seu esposo, os tronos de Portugal e de Castela pasarían a Xoán II de Portugal e a súa esposa, Xoana. Isabel negouse.

Tras isto, o rei tratou de que se desposase co duque de Guyena, irmán de Lois XI de Francia; de novo Isabel negouse. O monarca francés pediu entón a man de Xoana para o seu irmán, o duque de Guyena; Lois XI quería afastar o duque da súa contorna por supoñer unha ameaza para el. Os esponsais realizáronse en Medina del Campo (1470), pero antes de coñecer a noiva.

Mentres tanto, Xoán II de Aragón tratou de negociar en segredo con Isabel a voda co seu fillo Fernando. Isabel e os seus conselleiros consideraron que era o mellor candidato para esposo, pero había un impedimento legal, xa que eran primos segundos (os seus avós, Fernando de Antequera e Henrique III, eran irmáns). Necesitaban, xa que logo, unha bula papal que lles exonerara da consanguinidade. O Papa, con todo, non chegou a asinar este documento, medorento das posibles consecuencias negativas que ese acto podería traerlle ao atraerse a inimizade dos reinos de Castela, Portugal e Francia, todos eles involucrados en negociacións para desposar a princesa Isabel con outro pretendente.

Persoas da contorna de Isabel falsificaron unha suposta bula emitida en xuño de 1464 polo anterior Papa, Pío II, a favor de Fernando, na que se lle permitía contraer matrimonio con calquera princesa coa que lle unise un lazo de consanguinidade de ata terceiro grao. Isabel aceptou e asináronse as capitulacións matrimoniais de Cervera, o 5 de marzo de 1469. Para os esponsais e ante o temor de que Henrique IV abortase os seus plans, en maio de 1469 e coa escusa de visitar a tumba do seu irmán Afonso, que repousaba en Ávila, Isabel escapou de Ocaña, onde era custodiada estreitamente por don Juan Pacheco. Pola súa banda, Fernando atravesou Castela en segredo, disfrazado de mozo de mula duns comerciantes.^[12] Finalmente o 19 de outubro de 1469 contraeron matrimonio no Palacio dos Vivero de Valladolid.

O matrimonio custou a Isabel o enfrontamento co seu medio irmán o rei. En 1471 o papa Sisto IV enviou o cardeal Rodrigo de Borgia a España como legado papal para arranxar diversos asuntos políticos na península, entre eles este enlace. Con el trouxo a Bula de Simancas, que dispensaba de consanguinidade aos príncipes Isabel e Fernando. Borgia negociou con eles: daríalles a bula a cambio de que eles lle concedesen a cidade de Gandia ao seu fillo Pedro Luís. Isabel e Fernando cumprirían a súa parte do trato en 1485.^[13]

Ao morrer Henrique IV, Isabel proclamouse raíña de Castela o 13 de decembro de 1474 en Segovia, baseando a súa lexitimidade no Tratado dos Toros de Guisando. Estalou entón ^[14] a Guerra de Sucesión castelá (1475-1479) entre os partidarios de Isabel e os da súa sobriña Xoana. O Tratado de Alcaçovas puxo fin á contenda, recoñecendo a Isabel e Fernando como reis de Castela en troques de certas concesións a Portugal. Trala guerra Isabel mandou construír o mosteiro de San Juan de los Reyes.^[15]

Instruíu aos seus fillos en que tiñan unhas obrigacións pola súa rango de fillos de reis, e que debían sacrificarse moito por ese motivo. Levounos consigo durante as campañas militares, pero tamén velou sempre polo seu benestar, como o proba o seu valor ante o motín que tivo lugar no alcázar de Segovia en 1476.^[16] Alí tiñan instalada os reis a corte e alí vivía no alcázar a súa primoxénita Isabel, baixo a protección e coidado da súa amiga Beatriz de Bobadilla e do seu esposo, o alcalde Andrés Cabrera. Este era de orixe xudía, o que naquela época era fonte de tensións raciais, e acusábaselle de querer aproveitarse da confianza que os reis tíñanlle, ademais de acusarlle de malversación de fondos e de tiranía. O tumulto converteuse en motín cando uns provocadores, disfrazados de campesiños e con armas ocultas, arengaron a poboación para destituír o alcaide. Cara ao Alcázar dirixiuse unha masa de xente furiosa, armada con ferramentas de campesiños, paus e pedras. A raíña atopábase co cardeal Pedro González de Mendoza cando se decatou do ocorrido, pero nin un nin outro tiñan tropas suficientes para defender a praza. Medorenta do risco que podía correr a súa filla, a raíña subiu ao seu cabalo e, acompañada por tres gardas, cabalgou 60 quilómetros ata Segovia. Á entrada, o bispo intentou detela polo gran perigo que corría, pero Isabel desoíu o consello e avanzou ata o Alcázar. Entrou e deixou as portas abertas para que entrasen todos os amotinados para expoñerlle as súas queixas. Tras estudar as queixas, mantén no posto a Andrés Cabrera. O pobo de Segovia gardoulle fidelidade a partir dese momento.^[17]

Durante as campañas militares de Fernando, a raíña estivo sempre na retagarda, acompañada dos seus fillos e pendente de prover o necesario. A súa axuda foi decisiva para a vitoria castelán-aragonesa na Guerra de Granada,^[18] como o demostran os feitos da rendición de Baza. Sucedeu que a cidade levaba cercada bastante tempo pero a poboación non quería renderse e os soldados cristiáns comezaban a desmoralizarse polo longo asedio. O rei Fernando pide á súa muller que se presente no campo de batalla para levantar a moral das tropas. Así o fai Isabel, facéndose acompañar de varias damas e da súa primoxénita Isabel. O impacto da súa presenza foi inmediato, non só para as tropas cristiás, senón para a poboación asediada que iniciou a súa rendición, pero non ante o rei guerreiro, senón ante a valorosa raíña.^[19] Ademais, Isabel foi a precursora do hospital de campaña, ao facerse acompañar de persoal médico e axudantes para atender aos feridos no campo de batalla.^[20]

Creu nos proxectos de Cristovo Colón, malia as moitas críticas e reaccións políticas adversas da Corte e os científicos. É con todo falsa a lenda que di que financiou coas súas xoias a viaxe que levaría ao descubrimento de América. Durante o reinado común con Fernando producíronse feitos de gran transcendencia para o futuro do reino, como o establecemento da Santa Inquisición (1480), a creación da Santa Irmandade, a incorporación do Reino de Granada, así como a unificación relixiosa da Coroa Hispánica, baseada na conversión obrigada dos xudeus, so pena de morte ou expulsión (Edicto de Granada, 1492) e máis tarde dos musulmáns.

Tralo descubrimento de América en 1492 comezou o proceso de evanxelización dos indíxenas nativos, confiando esta tarefa aos monxes paulinos húngaros que marcharon ás novas terras nas próximas viaxes de Colón.^[21] Os reis preocupáronse pola conversión e o trato xusto dos amerindios. Limitaron a escravitude dos indíxenas iniciada por Colón aos casos previstos nas leis castelás da época e prohibiron, con pouco éxito, o repartimento de indios entre os españois asentados no Caribe. Tralo falecemento o gobernador Ovando aproveitou o baleiro de poder para instaurar a institución da encomenda na illa Española.^[22] Isabel e Fernando asinaron con Portugal o Tratado de Tordesillas (1494), que delimitou as súas esferas de influencia no océano Atlántico. Por desexo dos comerciantes urbanos creou a Santa Irmandade, corpo de policía para a represión da bandidaxe, creando unhas condicións moito máis seguras para o comercio e a economía.

Para as súas campañas militares contou co servizo de Gonzalo Fernández de Córdoba (O Gran Capitán), que interveu na conquista de Granada (1492), nas dúas primeiras Guerras de Italia e na toma de Cefalonia (1500).

Dada a histórica implicación da Coroa de Aragón en Italia e por outra serie de razóns^[23] (as súas virtudes cristiás, a conquista de Granada, a expulsión dos xudeus e a cruzada contra os musulmáns), Fernando e Isabel recibiron o título de Reis Católicos outorgado polo Papa Alexandre VI, mediante a bula Si convenit, de 19 de decembro de 1496. Devandito título foi herdado polos descendentes no trono^[24][25] O papa Alexandre VI concedeulle a distinción honorífica de Rosa de Ouro da Cristiandade en 1500.

Ao final dos seus días, as desgrazas familiares cebáronse con ela. A morte do seu único fillo varón e o aborto da esposa deste, a morte da súa primoxénita e do seu neto Miguel (que ía unificar os Reinos dos Reis Católicos co de Portugal), a presunta «tolemia» da súa filla Xoana (que desafiou abertamente á súa nai en Medina del Campo) e os desaires de Felipe o Fermoso, e a incerteza da súa filla Catarina trala morte do seu esposo inglés, sumírona nunha profunda depresión que fixo que vestise de loito íntegro.

Estaba a corte en Medina del Campo (Valladolid), cando se declarou a grave enfermidade, unha hidropesía, dixo como testemuña Pedro Mártir. Consciente do desenlace, mandou que as misas pola súa saúde se tornasen pola súa alma, pediu a extremaunción e o Santísimo Sacramento. Outorgando testamento o 12 de outubro, faleceu pouco antes do mediodía do 26 de novembro de 1504 no Palacio Real:

O meu corpo sexa sepultado no mosteiro de S. Francisco que é no Alhambra da cidade de Granada (...) nunha sepultura baixa que non teña vulto ningún, salvo unha lousa baixa no chan, chá, coas súas letras nela. Pero quero e mando, que se o Rei elixir sepultura noutra calquera igrexa ou mosteiro de calquera outra parte ou lugar destes os meus reinos, que o meu corpo sexa alí trasladado e sepulto xunto (...).^[26]

Primeiramente foi inhumada no mosteiro de San Francisco da Alhambra, o 18 de decembro de 1504, nunha sinxela sepultura, segundo o seu desexo. Pouco despois, os seus restos mortais, xunto cos do seu esposo Fernando o Católico, foron trasladados á Capela Real de Granada. A súa filla Xoana I e o marido desta, Filipe o Fermoso, tamén repousan alí. Así mesmo foi enterrado neste lugar o seu neto Miguel da Paz, fillo do rei Manuel I de Portugal e a infanta Isabel de Aragón, quen faleceu pouco antes de cumprir os 2 anos.

No museo da Capela Real atópanse a coroa e o cetro da raíña, quen ademais dotou a Capela dun importante grupo de cadros (aínda in situ), de Botticelli, Dirk Bouts, Rogier van der Weyden e Hans Memling, entre outros, e moitas das súas pertenzas persoais.

No seu testamento a raíña estipulou que, aínda que a herdeira do trono era a súa filla Xoana, o rei Fernando administraría e gobernaría Castela no seu nome polo menos ata que o infante Carlos, primoxénito de Xoana, cumprise vinte anos.^[27] Logo dos fillos de Xoana, a liña sucesoria pasaba a María, a filla máis nova de Isabel, e só despois a Catarina.

Porén, a nobreza castelá non apoiou a Fernando e este optou por retirarse a Aragón. O goberno de Castela quedou entón para o rei Filipe I, esposo de Xoana, pero aos poucos meses morreu repentinamente e iso levou a que Fernando fose nomeado de novo rexente.^[28] Xoana foi encerrada en Tordesillas polo seu pai, que gobernou Castela ata a súa morte en 1516. Sucedeulle Carlos, fillo de Xoana e neto de Isabel e Fernando.

Por outra banda no seu testamento Isabel pediulles aos seus sucesores que se esforzasen en conquistar para o cristianismo o Norte de África continuando a reconquista peninsular ^[29] e que se convertese ao cristianismo os habitantes de América («as yslas e Terra Firme do Mar Oçéano») e fosen tratados xustamente.^[27]

O testamento orixinal da raíña consérvase no real mosteiro de Santa María de Guadalupe. Unha copia enviouse ao mosteiro de Santa Isabel da Alhambra de Granada. E outra, á catedral de Toledo, aínda que desde 1575 pasou ao Arquivo Xeral de Simancas.^[30]

En 1864 Eduardo Rosales representou o momento no que a raíña dita a súa testamento no cadro Doña Isabel la Católica dictando su testamento.

Durante os séculos XVI e XVII a figura de Isabel foi relativamente eclipsada na memoria histórica pola do seu marido, o rei Fernando,^[31] ao que os cronistas daqueles tempos pintaban de magnánimo, afable, temperado e disposto a negociar, en contraste co rigor e inflexibilidade que se proxectaba nos retratos de Isabel.^[32] A principios do século XIX Diego Clemencín escribiu un Elogio de la Reina Católica que por primeira vez centrouse na figura da raíña, á que colmou de virtudes, relegando o seu marido nun segundo plano. Esta obra influíu en todos os historiadores seguintes ata polo menos mediados do século XX.^[31][33]

En 1815 o rei Fernando VII, tras regresar a España e restaurar o absolutismo, creou a orde de Isabel a Católica, alta condecoración que segue outorgando na actualidade o goberno español. Máis tarde, os liberais e románticos españois do século XIX tenderon a ter unha imaxe positiva dos Reis Católicos, aos que consideraban os últimos monarcas nacionais. A partir de 1938, a ditadura de Francisco Franco utilizou profusamente na súa propaganda a figura e os símbolos de Isabel «a Católica»

En 1952 foi publicado por vez primeira o texto da bula Si convenit que outorgaba a Isabel e Fernando o título de «católicos».^[34]

En 1958 José García e Goldaraz, arcebispo de Valladolid, iniciou o proceso para a beatificación de Isabel. Creou un equipo de historiadores españois aos que encargou escribir sobre os puntos máis conflitivos da biografía da raíña. Luís Suárez Fernández encargouse da expulsión dos xudeus e como resultado do seu traballo publicou varios libros. Outros membros do equipo foron Antonio Rumeu de Armas e Miguel Anxo Ladero Quesada.^[35] O historiador István Szászdi denunciou que os partidarios da beatificación ou algúns nacionalistas españois fixeron desaparecer documentos históricos dos arquivos que podían comprometer a lexitimidade de Isabel como raíña.^[27]

O proceso de beatificación segue o seu curso na actualidade, sostido polo apoio económico dos herdeiros do empresario mexicano Pablo Díaz.^[36] Os partidarios de Isabel atribúenque o Vaticano non a beatificase aínda á oposición dun «lobby xudeu».^[36]

A vida da raíña Isabel foi levada ao cine e a televisión en numerosas ocasións:

Ano	Película	Director	Actriz
1945	La carabela de la ilusión	Benito Perojo	Pilar Muñoz
1946	El doncel de la Reina	Eusebio Fernández Ardavín	Mary Carrillo
1949	Christophe Colomb	David MacDonald	Florence Eldridge
1951	Alba de América	Juan de Orduña	Amparo Rivelles
1951	Hare We Go	Robert McKimson
1976	La espada negra	Francisco Rovira Beleta	Maribel Martín
1982	Cristóbal Colón, de oficio... descubridor	Mariano Ozores	Fiorella Faltoyano
1983	Juana la loca... de vez en cuando	José Ramón Larraz	Lola Flores
1992	Cristóbal Colón: El descubrimiento	John Glen	Rachel Ward
1992	1492: Conquest of Paradise	Ridley Scott	Sigourney Weaver
2000	Isabel of Castille: The Royal Diaries	William Freud	Lisa Jakub
2001	Juana la Loca	Vicente Aranda	Susi Sánchez
2006	La reina Isabel en persona	Rafael Gordon	Isabel Ordaz

Ano	Serie	Canal	Actriz
1985	Christopher Columbus	RAI	Faye Dunaway
1990	Réquiem por Granada	TVE	Marita Marschall
1992	True Adventures of Christopher Columbus	BBC	Miranda Richardson
2004	Memoria de España	TVE	Marita Marschall
2011	Muhteşem Yüzyıl	ShowTV Turquía	Melike İpek Yalova
2012-2014	Isabel	TVE	Michelle Jenner

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Isabel I de Castela

• Arranz Márquez, Luis (2006). Cristóbal Colón: Misterio y Grandeza. Marcial Pons Historia. pp. 184–186. ISBN 9788496467231. 
• Boruchoff, David A (2003). Isabel la Católica, Queen of Castile: critical essays. Nueva York: Palgrave Macmillan. 
• Carrasco Manchado, Ana Isabel (2006). Isabel I de Castilla y la sombra de la ilegitimidad (en castelán). Madrid: Sílex. ISBN 978-84-7737-165-6. 
• Elliot, J.H. (2002). Imperial Spain: 1469-1716. New York: Penguin Books. ISBN 0-14-100703-6. 
• Fernández de Córdova Miralles, Álvaro (2005). Alejandro VI y los Reyes Católicos Relaciones político-eclesiásticas (1492-1503). Roma: Pontificia Universitas Sanctae Crucis. 
• Foronda y Aguilera, Manuel (1920). Dónde y cuándo nació Isabel la Católica. Arquivado dende o orixinal o 26 de decembro de 2011. Consultado o 27 de agosto de 2015. 
• Jackson-Laufer, Guida Myrl (1999). Women Rulers throughout the Ages: An Illustrated Guide. ABC-CLIO. 
• Liss, Peggy K. (1992). Isabel the Queen. Oxford University Press. 
• Liss, Peggy K. (1998). Isabel la Católica: su tiempo y su vida. Nerea. 
• Losada Castro, Basilio (1983). Isabel la Católica. Auriga. 
• Menéndez Pidal de Navascués, Faustino (2005). ""Tanto monta". El escudo de los Reyes Católicos". En Suárez Fernández, Luis. Isabel la Católica vista desde la Academia. Estudios. Real Academia de la Historia. ISBN 978-84-95983-65-7. 
• de Miguel Mora, Carlos (2006). La toma de Baza: estrategia militar y política internacional (PDF). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 13 de abril de 2018. Consultado o 27 de agosto de 2015. 
• Suárez Fernández, Luis (1989). Los Reyes Católicos: La Conquista del trono (en castelán) I. Madrid: RIALP. ISBN 84-321-2476-1. 
• Verlinden, Charles; Pérez-Embid, Florentino (2006). Cristóbal Colón y el descubrimiento de América. Rialp. pp. 48–49. ISBN 9788432135859. Arquivado dende o orixinal o 28 de outubro de 2014. Consultado o 27 de agosto de 2015. 
• VV. AA., Isabel la Católica na Real Academia de la Historia, Real Academia da Historia, 2004. ISBN 978-84-95983-54-1. Cfr. para o lema ou alcume páx. 73.
• VV. AA. (2004). Suárez Fernández, Luis; Manso Porto, Carmen, eds. Isabel la Católica en la Real Academia de la Historia. Real Academia de la Historia. ISBN 978-84-95983-54-1. 

• Reis Católicos
• Fernando II de Aragón
• Pardo de Cela
• Pedro Álvarez de Soutomaior

Isabel I de Castela Casa de Trastámara Nacemento: 22 de abril 1451 Falecemento: 26 de novembro 1504
Títulos Reais
Precedido por Henrique IV de Castela	Raíña de Castela, Toledo, León, Sevilla, Murcia, Córdoba, Xaén e Alxeciras 1474-1504 xunto con Fernando II de Aragón	Sucedido  por Xoana I de Castela e Filipe I de Castela
	Raíña de Galiza non de facto ata 1486 1486-1504 xunto con Fernando II de Aragón
Precedido por Muhammad XII de Granada	Raíña de Granada 1492-1504 xunto con Fernando II de Aragón
Outros títulos Nobiliarios
Precedido por Xoana Henríquez	Raíña consorte de Sicilia 1469–1504	Sucedido  por Xermana de Foix
	Raíña consorte de Aragón, Mallorca e Valencia; Condesa consorte de Barcelona 1479-1504
Precedido por Ana da Bretaña	Raíña consorte de Nápoles 1504
Precedido por Infante Afonso de Castela	Princesa de Asturias 1468-1474	Sucedido  por Infanta Isabel de Aragón e Castela
Títulos que reclamou
Precedido por Andreas Palaiologos	— TITULAR — Emperatriz de Bizancio xunto Fernando II de Aragón 1502-1516 Razón que imposibilitou a sucesión: A caída de Constantinopla trouxo consigo a desaparición do Imperio bizantino	Sucedido  por Carlos V, Emperador do Sacro Imperio Romano-Xermánico