Comarca de Alcalá

Comarca de Alcalá

Localización
40°27′51″N 3°20′17″O / 40.464042, -3.338128
Estado	España
Comunidade autónoma	Comunidade de Madrid
Capital	Alcalá de Henares
Xeografía
Superficie	1.421,42 km²

A comarca de Alcalá ou comarca complutense é unha comarca non oficial situada ao leste da Comunidade de Madrid (España) con cabeceira en Alcalá de Henares.^[1] O territorio coincide co de dúas comarcas naturais, a Alcarria de Alcalá e a Campiña de Alcalá, separadas polo río Henares.^[2]

Situada na península ibérica sobre a Meseta Central, entre os paralelos 40° 45’ (Valdetorres de Jarama) 40° 11’ (Perales de Tajuña) e entre os meridianos 3°35’ (Coslada) 3° 8’(Pezuela de las Torres), a área correspóndese a uns 1.421,42 km² cunha altitude media de 694,4 m s. n. m. Entre os seus fitos máis elevados áchase o cerro Ecce Homo (836 m s. n. m.) ou a vila de Los Santos de la Humosa (906 m s. n. m.).

A rexión está formada por dúas comarcas naturais cuxo límite natural é o río Henares: Ao norte esténdese a unidade de Campiña de Guadalaxara, unha chaira con escasas elevacións, destacando montes como La Muela (818 m), Santa María (762 m) ou Bujés (762 m) e atravesada de norte a sur por arroios que tributan as súas augas ao Henares como o río Torote, Arroyo Camarmilla, Las Monjas, Valmediano, Arroyo Ardoz ou Pelayo. Ao oeste desta área fai de fronteira natural o propio río Jarama.

Na metade meridional da comarca a superficie elévase abruptamente a partir de abéiraa sur do río Henares, en forma de alcarria, tomando de aí o seu nome a comarca da Alcarria de Alcalá. Esta rexión chega a superar os 900 m en concellos lindeiros coa provincia de Guadalaxara, especialmente nas parameras alcarreñas de Los Santos de la Humosa ou Santorcaz.

Cara ao suroeste, fai unha breve aparición o río Manzanares na súa desembocadura no Jarama. Esta zona é atravesada polo arroio dos Migueles, tributario do Manzanares, o Vilches e volvendo un pouco cara ao norte sen chegar á Vega del Henares cruza practicamente de extremo a extremo o Arroyo de Anchuelo, con dous afluentes propios, Pantueña e Val de Loeches, ambos na marxe dereita.

Ao sur da alcarría de Alcalá, o río Tajuña é o principal curso de auga, atravesando toda a zona sur de leste a oeste sendo o seu principal afluente o Arroyo de la Vega, na súa marxe esquerda. Os arroios de Valdaracete, Valdecañas e a Veguilla fan a súa presenza na marxe dereita.

No centro comarcal transcorre o río Henares, a cuxo paso e máis apreciadamente na súa marxe esquerda forma a chamada Vega do Henares, paraxe de baixa altitude e clara homoxeneidade debida á erosión primitiva do río e de constantes inundacións ata tempos máis recentes.

O clima de Alcalá é de tipo mediterráneo continentalizado, cos seus característicos veráns calorosos e secos e os seus fríos e húmidos invernos. A temperatura é sensiblemente máis baixa na Alcarria de Alcalá que na Campiña e o central val do Henares o que dá lugar que as noites habitualmente sexan frías mesmo no verán, sobre todo nos pobos que sitúanse por encima do 750 m.

Adoitan incidir no inverno algunhas nevadas tanto en Campiña del Henares como en La Alcarria. Con todo, a pesar da proximidade dos concellos nos que si acontece a neve, as nevadas son moi estrañas nas veigas dos grandes ríos, especialmente na do Henares, podéndose non ver nevadas en varios anos. Os ríos así mesmo provocan frecuentes néboas no outono ou inverno.

Historicamente, a comarca de Alcalá foi un lugar estratexicamente situado e de importante tránsito debido á súa centralidade peninsular e á súa facilitadora orografía. Tal é así, que xa en época romana Complutum era un dos núcleos centrais dos que partían vías romanas cara a todos os extremos peninsulares ou polo menos transcorrían por ela: cara a Cartagonova, Caesaraugusta, Toletum, etc, particularidade que a converteu nunha das principais cidades de Hispania. De feito, no Itinerario de Augusto faise referencia a 23 vías principais e secundarias que chegaban e partían da cidade.

Na actualidade, transcorren por ela dúas estradas nacionais cuxas actuais denominacións son A-2 (Madrid-Barcelona) e a A-3 (Madrid-Valencia). A ambas hai que engadirlles dúas autoestradas próximas a cada unha: a R-2 (Madrid-Guadalaxara) e a R-3 (Madrid-Arganda). De menor entidade aínda que non sen importancia a nivel comarcal, existen a comarcal M-100 (Alcalá-A-1) e a M-300 (Alcalá-Arganda) creando entre ambas as unidade comunicacional entre o norte e o sur comarcal.

Respecto ao ferrocarril, discorre a histórica liña de Madrid a Barcelona, atravesando o denominado Corredor del Henares de extremo a extremo, na que os trens de liñas regulares nacionais realizan unicamente parada na capital comarcal. Sucede ao contrario nos servizos de Proximidades, o cal posúe estacións en todos os concellos polos que transcorre a vía (Coslada, San Fernando, Torrejón de Ardoz, Alcalá e Meco). Actualmente, estas liñas de proximidade son: C-2 (Madrid, Chamartín-Guadalaxara) e C-7 (Madrid, Príncipe Pío-Alcalá). Cabe destacar a importancia estratéxica de Coslada, motivo que lle fai sede dun importante Porto Seco de tráfico de mercadorías, a partir do que distribúese mercadoría ao resto de España, funcionando así como un verdadeiro porto no interior.^[3] Así mesmo, transcorre a través da comarca unha liña de Alta Velocidade (Madrid-Zaragoza-Lérida). A pesar de estar en estudo que en Alcalá situásese unha lanzadeira AVE, finalmente non optouse por esta opción.

Está en proxecto a prolongación da liña de Proximidades C-4 ata Algete.^[4] O Metro de Madrid esténdese ata algúns concellos da comarca. A liña 9 chega ata Rivas-Vaciamadrid e Arganda del Rey, mentres que a liña 7 chega ata Coslada e San Fernando de Henares.

O territorio da comunidade de Villa e Tierra de Alcalá e o denominado Alfoz de Alcalá correspondíase a vinte e cinco localidades^[5] e aos partidos xudiciais de Coslada, Torrejón de Ardoz, Alcalá de Henares e Arganda del Rey.

Ao 1 de xaneiro de 2005 había censados 663.199 habitantes, ao que hai que destacar que a maior parte da poboación concéntrase nas localidades situadas na marxe setentrional do río Henares que son ademais polas que transcorre a autovía A-2 e a liña férrea Madrid-Barcelona, denominándose a esta rexión Corredor del Henares.

Esta concentración de poboación e de actividades económicas significou unha profunda urbanización do chan chegando case a formar unha conurbación continua de oeste a este unicamente interrompida en puntos como o paso do río Torote (Coslada e San Fernando comparten armazón urbano e a zona industrial de San Fernando está anexionada a Torrejón).

Desta maneira, na área do Corredor del Henares destaca a actividade industrial, destacando así mesmo por ser unha das principais zonas industriais do país, así como pola abundancia de grandes superficies comerciais e de centros de actividade loxística. Habitualmente inclúese como núcleo industrial do Corredor a Daganzo a pesar de non colindar coa A-2 nin ser localidade ribeirega do Henares.

Toda esta intensa actividade humana do Corredor contrasta coa relativa acougada actividade do resto da comarca, é dicir, tanto cara ao norte (Campiña) como cara ao sur (Alcarria), a contorna é de tipo rural, como única excepción parcialmente, a localidade de Arganda, na Alcarria.

En ambas as áreas prevalece a actividade agropecuaria. Na Alcarria de Alcalá a actividade olivarera está bastante estendida, destacando como área de especial interese a contorna de Campo Real. A apicultura esténdese ao longo do linde con Guadalaxara, actividade propia de toda a área natural alcarreña. Arganda del Rey destaca polos seus viños debido a que é cabeza dun subárea vinícola cuxos caldos están catalogados con Denominación de Orixe. Na Campiña esténdense extensas paisaxes cerealistas, unicamente interrompidos polos propios núcleos urbanos.

O territorio que compón a comarca complutense é sobre o que histórica e economicamente exerceu a súa influencia Alcalá de Henares. Está delimitada ao norte por Torrelaguna, ao leste polo límite da provincia de Guadalaxara, ao sur por Arganda del Rey e o val do río Tajuña, ao oeste polo curso do río Jarama. A súa extensión é de aproximadamente 1.500 quilómetros cadrados e de forma triangular dividido en dous partes case iguais polo río Henares.

Escudo	Concellos	Poboación	Superficie (km²)	Densidade (hab./km²)
	Ajalvir	4261	19,62	217,17
	Alcalá de Henares	204823	87,72	2334,96
	Algete	20136	37,88	531,57
	Ambite	586	26	22,53
	Anchuelo	1209	21,55	56,10
	Arganda del Rey	55981	79,65	702,83
	Belvis del Jarama (Paracuellos de Jarama)
	Camarma de Esteruelas	6995	35,43	197,43
	Campo Real	5715	61,75	99,55
	Carabaña	2017	47,58	42,39
	Cobeña	6984	20,84	335,12
	Corpa	658	25,91	25,39
	Coslada	91425	12,01	7612,40
	Daganzo de Arriba	9793	43,77	223,73
	Fresno de Torote	2043	31,59	64,67
	Fuente el Saz de Jarama	6324	33,23	190,30
	Loeches	8078	44,06	183,34
	Los Hueros (Villalbilla)
	Los Santos de la Humosa	2421	34,89	69,38
	Meco	12925	35,11	368,12
	Mejorada del Campo	23048	17,21	1339,22
	Nuevo Baztán	6299	20,2	311,83
	Olmeda de las Fuentes	340	16,57	20,29
	Orusco de Tajuña	1308	21,51	60,80
	Paracuellos de Jarama	21128	43,92	481,05
	Perales de Tajuña	2990	48,92	61,12
	Pezuela de las Torres	798	41,44	19,25
	Pozuelo del Rey	1052	31	33,93
	Ribatejada	696	31,82	21,87
	Rivas-Vaciamadrid	78133	67,38	1123,35
	San Fernando de Henares	41126	39,86	1031,76
	Santorcaz	845	27,98	30,20
	Serracines (Fresno de Torote)
	Tielmes	2658	26,88	98,88
	Torrejón de Ardoz	123761	32,62	3794,02
	Torres de la Alameda	7899	43,79	180,38
	Valdeavero	1494	18,79	79,51
	Valdeolmos-Alalpardo	3633	26,81	135,50
	Valdetorres de Jarama	4176	33,52	124,58
	Valdilecha	2910	42,48	68,50
	Valverde de Alcalá	453	13,53	33,48
	Velilla de San Antonio	12246	14,35	853,37
	Villalbilla	15049	34,63	336,21
	Villar del Olmo	2115	27,62	76,57

Algúns movementos buscan a definición desta área como comarca oficial a pesar de que a Comunidade de Madrid non ten posta na práctica a comarcalización da autonomía. O Estatuto de Autonomía da Comunidade de Madrid (art 3.2)^[7] recoñece a agrupación de concellos "de carácter funcional ou territorial".

Si é recoñecida de facto por personalidades políticas, medios de comunicación, empresas e outro tipo de entidades e por parte da cidadanía.

A par da procura da consideración oficial e legal da Comarca de Alcalá, varios colectivos e institucións avogan por un recoñecemento aínda maior: a provincia de Alcalá.

Desde a fundación de Complutum, sempre existira unha consideración oficial para a cidade de Complutum/Alcalá e o seu territorio. Desde o ager romano (do que xa falamos anteriormente) ata a Comunidade de Villa e Tierra, pasando pola subprefectura napoleónica, sempre existiu en maior ou menor grao de xurisprudencia un territorio con sede administrativa en Alcalá de Henares. Baixo a rexencia de María Cristina de Borbón créase un novo modelo territorial para España, baseado no francés e que aínda perdura ata os nosos días, no que a nación queda dividida en provincias. Alcalá queda fóra deste novo mapa, quizais prexudicada pola proximidade da capital e a adxudicada provincia de Guadalaxara e probablemente tamén alentada pola propia decadencia da cidade complutense.

Como tamén indicamos anteriormente, a pesar diso, Alcalá mantivo deputados e senadores ata a Segunda República Española. Cabe destacar tamén que a vella Comunidade de Villa e Tierra mantívose en similar configuración en forma de partido xudicial ata ben entrado o século XIX.

Unha das primeiras figuras coñecidas que viu a necesidade de crear unha rexión para Alcalá foi Esteban Azaña, alcalde de Alcalá de Henares a finais do século XIX e pai de Manuel Azaña. Azaña xa albiscou o perigo da proximidade de Madrid. Un século despois, o PSOE, nos anos oitenta do século XX, tamén avogaba por un status oficial, se non de provincia, si polo menos de comarca oficial, ao estilo do Bierzo. Ecoloxistas en Acción de Alcalá de Henares tamén compartiu esta opción. Despois da Guerra Civil varios concellos que formaran parte do partido xudicial de Alcalá desde o século XIX, como Canillejas ou Vallecas foron incorporados á capital mediante reais decretos. Posteriormente o rápido crecemento da capital alcanzou a moitas das localidades da comarca, converténdose en cidades dormitorio da mesma, o que contribuíu a diluír o concepto mesmo de comarca.

En 2011, España 2000 de Alcalá de Henares defendeu a creación dunha circunscrición electoral de Alcalá. Ese mesmo ano, tras ser nomeado deputado polo PSOE á Asemblea de Madrid, Eusebio González Jabonero afirmou na prensa que sería «o deputado pola Comarca de Alcalá». Ese mesmo ano Esperanza Aguirre, presidenta da Comunidade de Madrid, afirmou que «se houbese outra provincia na Comunidade de Madrid, esta sería Alcalá». O entón alcalde de Alcalá de Henares, Bartolomeu González, desligouse desta opción afirmando que non había necesidade. Como anécdota, o xornal Diario de Alcalá publicou unha inocentada o día dos Santos Inocentes no que informábase da inminente creación desta provincia.

• Sánchez Moltó, Fernández Peña. Villalbilla y Los Hueros. Historia de dos villas castellanas. ISBN 84-606-3429-9 (en lingua castelán)
• De Diego Pareja. La Guerra de la Independencia en el Valle del Henares. Ayto. de Chiloeches. ISBN 84-923272-1-9 (en lingua castelán)
• El Valle del Henares (I). Colección Pueblos y Ciudades. Comunidad Autónoma de Madrid. ISBN 84-451-2101-4 (en lingua castelán)
• Entre el Jarama y el Torote. El Valle del Henares (II). Comunidad Autónoma de Madrid. ISBN 84-451-2100-6 (en lingua castelán)
• Esteban Azaña. Historia de Alcalá de Henares. Edición Facsímil. ISBN 84-600-4597-8 (en lingua castelán)
• Canalda JC. La Comarca Complutense. El Partido judicial según el Nomenclator General de España. Puerta de Madrid. 28/02/1998. (en lingua castelán)
• Huguet Carral. Cancionero tradicional de Alcalá de Henares. 2004. ISBN 84-932137-2-1 (en lingua castelán)
• Castillo Gómez A. Alcalá de Henares en la Edad Media. ISBN 84-87153-05-4 (en lingua castelán)
• Sánchez Moltó. Comunidad de Alcalá de Henares. AAVV Madrid, Villa, Tierra y Fuero. Ed. El Avapiés, 1989. (en lingua castelán)
• Anuarios Estadísticos del Corredor del Henares, desde 1997 a actualidad. Cambihenares. (en lingua castelán)
• Anuario Socioeconómico del Corredor del Henares. Diario de Alcalá. 2006. (en lingua castelán)
• Delgado Calvo, Chamorro Merino. Póster Comarca de Alcalá. Comisión de Cultura del Excmo. Ayto. de Alcalá de Henares. 1989. (en lingua castelán)
• Póster El Valle del Henares. Institución Estudios Complutenses, Institución Provincial de Cultura Marqués de Santillana y Centro de Estudios Seguntinos. 1986. (en lingua castelán)

• Comunidade de Madrid