Mak

Ten artykuł dotyczy rośliny. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Mak

Morfologia (mak lekarski)
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rząd	jaskrowce
Rodzina	makowate
Rodzaj	mak
Nazwa systematyczna
Papaver L. Sp. Pl. 506. 1753
Typ nomenklatoryczny
Papaver somniferum L.[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Mak (Papaver L.) – rodzaj roślin z rodziny makowatych (Papaveraceae). Jest rodzimy dla Eurazji, Afryki i Ameryki Północnej. Zalicza się do niego w zależności od ujęcia od ok. 100^[4][5] do niemal 150^[6] gatunków. Niemal wszystkie gatunki występują na półkuli północnej i poza gatunkami introdukowanymi tylko jeden rośnie w Afryce Południowej.

Wiele gatunków uprawianych jest jako rośliny ozdobne. Mak lekarski (Papaver somniferum) jest surowcem, z którego wytwarzana jest heroina, morfina i opium. Nasiona wykorzystywane są w piekarnictwie i cukiernictwie^[7]. Niektóre gatunki wykorzystywane są w ziołolecznictwie (np. mak polny P. rhoeas)^[7].

Centrum zróżnicowania rodzaju obejmuje wschodnią część basenu Morza Śródziemnego i południowo-zachodnią Azję^[8]. Większość gatunków rośnie w Europie, Azji i północnej Afryce^[6]. W Ameryce Północnej rośnie 11 gatunków rodzimych^[4]. Poza tym w południowej Afryce rośnie jeden gatunek – Papaver aculeatum^[6]. Liczne gatunki rosną w strefie okołobiegunowej i na obszarach górskich. Papaver radicatum należy do najdalej na północy rosnących roślin – sięga do 83°N^[7].

W Polsce rośnie jako rodzimy tylko jeden gatunek (mak alpejski), z czterech pozostałych zadomowionych lub przejściowo dziczejących^[9] dwa zaliczane są współcześnie do rodzaju remeria Roemeria^[6]. Przynależność maku alpejskiego do rodzaju mak też jest wątpliwa – jako gatunek reprezentujący sekcję Meconella, oddaloną na drzewie filogenetycznym od Papaver sensu stricto, gatunek ten wyodrębniany jest do rodzaju Oreomecon jako O. alpina^[10].

Gatunki flory Polski^[9]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[9], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online jeśli jest inna^[6], a w nawiasach ujęcie Banfiego i in. 2022^[10]

• mak alpejski, m. Bursera Papaver burseri Crantz ≡ Papaver alpinum L.^[6] (≡ Oreomecon alpina (L.) Banfi, Bartolucci, J.-M.Tison & Galasso)^[10]
• mak piaskowy Papaver argemone L. ≡ Roemeria argemone (L.) C.Morales, R.Mend. & Romero García – antropofit zadomowiony
• mak polny Papaver rhoeas L. – antropofit zadomowiony
• mak pośredni, m. mieszańcowy Papaver hybridum L. (≡ Roemeria hispida (Lam.) Stace)^[10] – efemerofit
• mak przytulonowłosy Papaver × strigosum (Boenn.) Schur
• mak wątpliwy Papaver dubium L. – antropofit zadomowiony

Pokrój

Rośliny zielne osiągające do 1,2 m wysokości^[11].

Liście

Niepodzielone lub pierzastodzielne. Tylko odziomkowe (sect. Meconella) lub skrętolegle wyrastające wzdłuż łodygi, w sekcji Papaver obejmujące łodygę u nasady. Zazwyczaj owłosione. Dolne liście zwykle na ogonkach, górne siedzące^[11][4].

Kwiaty

Duże (do 16 cm średnicy), pojedyncze, na długich szypułkach. Pączki kwiatowe są zwieszone, przy otwieraniu się wyprostowują. Działki kielicha są dwie, rzadko trzy, szybko odpadają. Płatki zazwyczaj są 4, rzadko 6. Ich kolor jest zróżnicowany – zazwyczaj czerwony lub pomarańczowy, ale także w różnych barwach od białego poprzez różowy do ciemnopurpurowego, żółty, fioletowy. Pręcików jest wiele. Zalążnia jest górna, jednokomorowa, ale 3 do 18-krotna i odpowiednio tyle też razy przedzielona niezupełnymi przegrodami. Znamiona w postaci promieni na płasko rozpostartej lub wypukłej tarczy znamionowej osadzonej na zalążni (brak szyjki słupka)^[11][4].

Owoce

Wielonasienna torebka (puszka, tzw. makówka), przykryta trwałym, rzadko odpadającym wieczkiem z wyschniętego znamienia słupka. Pod wieczkiem torebka otwiera się 3 do 18 otworami lub odwija łatkami odpowiednio do liczby owocolistków tworzących zalążnię. Nasiona są liczne^[11][4].

Rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny. Zawierają żółty lub biały sok mleczny oraz różnorodne alkaloidy, zwłaszcza opiaty^[4].

Pozycja systematyczna

Rodzaj z plemienia Papavereae z podrodziny Papaveroideae z rodziny makowatych Papaveraceae^[12] należącej do rzędu jaskrowców Ranunculales^[2].

Tradycyjne, oparte na cechach morfologicznych kryteria wyróżniania rodzajów w grupie taksonów blisko spokrewnionych z makiem zostały podważone w końcu XX wieku, po zastosowaniu metod molekularnych do uściślenia relacji filogenetycznych między nimi^[13][14]. Te i kolejne badania^[15] potwierdzały monofiletyzm grupy obejmującej rodzaje Papaver, Roemeria i Stylomecon, przy czym dwa ostatnie okazały się jednak zagnieżdżone w obrębie pierwszego. Dodatkowo w obrębie rodzaju mak zagnieżdżony okazał się także rosnący w Europie mekonops walijski Meconopsis cambrica pełniący rolę gatunku typowego dla azjatyckiego poza tym rodzaju mekonops Meconopsis^[16].

Wszystkie ww. taksony tworzą dwa klady. Jeden z nich obejmuje rodzaj mekonops Meconopsis, rodzaj Roemeria zagnieżdżony w tradycyjnie wyróżnianej sekcji Papaver sect. Argemonidium oraz siostrzaną dla nich sekcję Papaver sect. Meconella^[15][10]. Drugi klad tworzy pozostała część rodzaju Papaver. Klad bazalny w tej grupie tworzy południowoafrykański Papaver aculeatum wyodrębniany w monotypową sekcję Horrida. Kolejną linię rozwojową blisko pozycji bazalnej tworzy kalifornijski Papaver californicum wraz z siostrzanym Papaver heterophyllum, który w dawniejszych systemach wyodrębniany był w osobnym, monotypowym rodzaju Stylomecon jako S. heterophyllum^[15]. Jedynym przedstawicielem kolejnej linii rozwojowej w obrębie rodzaju mak okazał się mekonops walijski Meconopsis cambrica przeklasyfikowany w efekcie jako Papaver cambricum. U gatunku tego wykształciła się ponownie szyjka słupka zamiast tarczy znamionowej, typowej dla innych przedstawicieli rodzaju^[16]. Ta cecha spowodowała jego błędne, tradycyjne klasyfikowanie do rodzaju Meconopsis. Kolejne podziały w obrębie tej grupy prowadzą do kolejnych 9 sekcji w obrębie rodzaju Papaver^[15]. Dla ustalenia monofiletycznych rodzajów wszystkie taksony z drugiej grupy włączono do rodzaju mak Papaver, natomiast w ramach pierwszej grupy do rodzaju remeria Roemeria włączono P. sect. Argemonidium oraz utworzono rodzaj Oreomecon obejmujący sekcję P. sect. Meconella^[10].

W alternatywnym, wąskim ujęciu rodzaju Papaver, wyodrębniane są z niego osobne rodzaje^[17]:

• Afropapaver tworzony przez południowoafrykańską sekcję Horrida z jedynym przedstawicielem klasyfikowanym jako Afropapaver aculeatum,
• Stylomecon tworzony przez północnoamerykańską sekcję Californica z gatunkiem Stylomecon crassifolia,
• Parameconopsis tworzony przez Papaver cambricum (w tym ujęciu – Parameconopsis cambrica),
• Oreomecon obejmujący 68 gatunków występujących w strefie okołobiegunowej i na obszarach górskich półkuli północnej,
• Roemeria obejmujący 16 gatunków z Europy, północnej Afryki i zachodniej oraz środkowej Azji.

Wykaz gatunków^[6]

Wiele gatunków uprawianych jest jako rośliny ozdobne. Mak lekarski (Papaver somniferum) jest surowcem, z którego wytwarzana jest heroina, morfina i opium^[11].

Gatunki uprawne w Polsce^[9][18][19]

• mak arktyczny Papaver radicatum Rottb.
• mak atlantycki Papaver atlanticum Coss.
• mak biedronkowy Papaver commutatum Fisch., C.A. Mey. & Trautv.
• mak górski Papaver oreophilum Rupr.
• mak kaukaski Papaver armeniacum (L.) DC.
• mak lapoński Papaver lapponicum Nordh.
• mak lekarski Papaver somniferum L.
• mak nagołodygowy, m. syberyjski Papaver nudicaule L.
• mak owłosiony Papaver pilosum Sibth. et Sm.
• mak pawi Papaver pavoninum Schrenk
• mak perski Papaver persicum Lindl.
• mak przykwiatkowy Papaver bracteatum Lindl.
• mak rodniański Papaver corona-sancti-stephani Zapał.
• mak tianszański Papaver tianschanicum Popov
• mak wielkoowocowy Papaver macrostomum Boiss. et Hust.
• mak wschodni Papaver orientale L.

Zobacz kolekcję cytatów o maku w Wikicytatach

• Demeter
• Persefona