Pío Baroja

Barojatarren jatorrizko familiak, Arabako Barojako herrikoa, "Martínez de Baroja" abizen konposatua eduki zuen 400 urtetan.^[2]

 

Serafin Baroja Zornoza eta Carmen Nessi Goñi izan zituen gurasoak. Hiru anaia-arreba izan zituen: Dario, 1894an hila; Ricardo, margolaria eta idazlea; eta Carmen, Rafael Caro Raggiorekin ezkondua. 1879an familia Madrilera joan zen bizitzera, eta 1881ean, Iruñera. Píok medikuntza ikasi zuen Madrilen eta Valentzian. Zestoan jardun zuen mediku urtebete inguru, baina gero Madrilera joan zen, okindegi baten ardura hartzera. Beran (Nafarroa) bizi izan zen hainbat urtez; hango Altzate auzoan dago Itzea, Barojatarren etxea.^[3]

Barojak, aitaren lana eta bere ikasketak zirela eta, gazterik utzi zuen sorterria —Zestoan mediku egindako hamahiru hilabeteetan izan ezik—; familiatik, berriz, inoiz ez zen aldendu, eta hura izan zuen beti helduleku sozial eta pertsonal funtsezkoena. Barojatarrak oso arte eta literatura zaleak ziren: Pioren anaia Ricardo margolaria izan zen eta koinatu Rafael Caro adiskide mina eta argitaratzailea izan zuen. Ikasitako ogibidea —medikuntza— baztertuta, familiaren okindegiaren buru jardun zuen Madrilen. Han hasi zen idazten, ipuinak eta artikuluak, Madrilgo eta Donostiako ezkerreko aldizkarietan. Aldi berean, Madrilgo bohemia literarioan sartu zen, eta orduan egin zituen Azorín, Maeztu eta Valle Inclán adiskide.

Paristik etorrita, 1899an, ipuin bilduma bat argitaratu zuen, Lur ilunak eta La casa de Aitzgorri eleberria, zibilizazioaren eta aurrerabidearen arteko gatazkari buruzkoa. Ondoren kaleratu zituen Aventuras de Silvestre Paradox (1901), Camino de perfección (1902). Barojaren obra bere historia pertsonalaz dago hornitua.

Iberiar penintsula osorik ibili zuen, eta aski ongi ezagutzen zuen Europa. Bidaia horietatik atera zituen gertalekuak, apaingarriak, gaiak. Baina Nafarroako Beran etxe bat erosi, eta lanaren erritmoa aldatu zuen: ordutik aurrera, negua Madrilen eta uda Beran ematen zuen. Espainiako gerra zibilak Berako etxean harrapatu zuen; 1936ko uztailaren 22an Almandozera zihoalarik, Donezteben karlistek atxilotu zuten eta justu-justu libratu zen karlisten eskuetan hiltzetik.^[4] 1940an Madrilen hartu egoitza, eta hil zen arte idazten segitu zuen. Gerrakoak ikusita, bi alderdietako basakeriak gogoan, etsipenak hartu zuen gaztetan anarkista zalea izan omen zena (bera ez zen horrela definitu), eta gizonarenganako itxaropen oro galdurik hil zen.

 

 

 

Barojaren lehen liburuetan bere mundua ageri da: eleberrietako gaiak errealitatetik oso hurbilekoak dira. Zalakain abenturazalea (1909) da ezagunenetariko bat, Euskal Herriko giroa leialtasun handiz agertzen duena.^[5]

Orobat ageri da euskal mundua, itsasokoa, marinelena, Xanti Andiaren kezkak (1911), El laberinto de las sirenas (1923), Los pilotos de altura (1929), eta La estrella del capitán Chimista (1930) liburuetan: lehenaren protagonista Barojaren pertsonaia handienetako bat da.

La lucha por la vida trilogian, zuzen eta gogor agertu zuen Madrilgo auzo pobreetako langile xeheen bizimodua.

Azpimarratzekoa da Aviraneta pertsonaiari buruzko sail luzea, Memorias de un hombre de acción, 22 liburu (1913-1935).

Egilea eta bere garaia ezagutzeko guztiz interesgarriak dira Barojaren oroitzapen liburuak: Juventud, egolatría (1917), eta bere oroitzapenez osatutako zortzi liburukiak, Memorias (Desde la última vuelta del camino) 1941 eta 1948 artean idatziak, Barojaren lana sortu zen giroa bizi-bizirik adierazten dutenak. Barojaren lan mardula, hainbat artikulu, biografia, bidaia liburu, saiakera, antzerki eta poesiak osatzen dute.

Baroja XIX. mendeko eleberrigile europar handien irakurlea izan zen; haiengan oinarrituta sortu zuen bere estilo guztiz berezia, arina eta zorrotza, latza eta fina.

Estilo biluzi hori, kontaketarako zuen dohain handia eta sormena, oso erakargarria gertatu zitzaien hurrengo idazle belaunaldiei. XX. mendeko eleberrigile espainiar askok aitortu dute Barojaren eragina.

Idazle emankorra izan zen eta orobat, sailkatzen zaila: Barojaren erregistroa errealista da, baina baita erromantikoa ere, historikoa, eta psikologikoa. Estiloa, betiere, bakuna da: Barojak ez zion aparteko garrantzirik ematen. Estilo ironiko eta sarkastikoaz, Barojak arretaz aztertu zuen bere inguruko gizartea —gogor gaitzesten zuena—, haren miseriaren eta handitasunen berri emateko.

Pío Barojak bere lan guztiak gaztelaniaz idatzi zituen arren, hainbat liburutan islatzen du euskararen presentzia, elkarrizketetan, esamoldeetan edo zeharkako aipamenetan. Eleberriez gain, hainbat ipuin ere itzuli dira euskarara.^[6]

• Itxasoa laño dago... Xanti Andia itxas-gizonaren bizitza ta kezkak (Las inquietudes de Shanti Andia). Zarautz: Itxaropena, 1959. Itzultzailea: Yon Etxaide.
• Lur ilunak (Vidas sombrías). Donostia: Luis Haranburu, 1982. Itzultzailea: Jose Antonio Agirre Begiristain.
• Xanti Andiaren kezkak (Las inquietudes de Shanti Andia). Donostia: Hordago; Lur, 1984. Itzultzailea: Yon Etxaide.
• Urtubiko dama eta beste zenbait istorio (La dama de Urtubi). Donostia: Txertoa, 1985. Itzultzailea: Mikel Aramendi.
• Altzateko Jaun-en kontu zaharra (La leyenda de Jaun de Alzate). Donostia: La Primitiva Casa Baroja, 1986. tzultzailea: Patxi Apalategi.
• Ihauterietako erokeriak (Locuras de carnaval). Donostia: La Primitiva Casa Baroja, 1986. Itzultzailea: Mikel Azurmendi.
• Urtubiko dama (La dama de Urtubi). Alegia: Hiria, 1999. Itzultzailea: Jose Antonio Agirre Begiristain.
• Zalakain abenturazalea (Zalacaín el aventurero). Irun; Donostia: Alberdania; Elkar, 2006. Itzultzailea: Koro Navarro.
• Jakintzaren arbola (El árbol de la ciencia). Irun; Donostia: Alberdania; Elkar, 2006. Itzultzailea: Josu Zabaleta.
• Ipuinak. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, 2007. Itzultzailea: Felipe Juaristi.

Pío Barojaren hainbat eleberri zinemara eramanak izan dira.^[7][8]

• Inquietudes de Santi-Andia (1946, Arturo Ruiz Castillo)
• Zalacaín el aventurero (1955, Juan de Orduña)

• La busca (1966, Angelino Fons)

• El País Vasco (1953, bidaia gida)
• La sensualidad pervertida: ensayos amorosos de un hombre ingenuo en una epoca de decadencia (1920)

•   Pio Baroja pasealekua, Donostia.
•   Pio Baroja plaza, Bilbo.

 

 

Donostiako kaleetan badira Pio Barojari egindako hainbat errekonozimendu, Okendo kalearen hasieran Erregina Erregentearen kaleko kantoian Baroja jaio zen etxearen parean,^[9] Victorio Macho eskultoreak egin zuen brontzezko bustoaren^[10] kopia bat dago. 1972an jarri zen, Barojaren jaiotzaren mendeurrenean. Inskripzio bat dauka: Guipúzcoa a Pío Baroja 1872-1972. Gipuzkoak Pio Barojari 1872-1972. Eskultura horren orijinala harrizkoa da eta San Telmo Museoan gordeta dago.

Donostiako Pio Baroja pasealekuan Nestor Basterretxeak Barojari eskainitako burdinezko monumentua^[11] dago. Donostiako Nazioarteko II. Eskultura Bienala (1971) irabazi zuen, idazlearen jaiotzaren lehenengo mendeurrenean.^[12]

• Azurmendi, Joxe. "Pio Baroja: esencia española, cultura vasca". Espainiaren arimaz. Donostia: Elkar, 2006. ISBN 84-9783-402-X
• Julio Caro Baroja, Gotzon Goenaga, Hartzabal, Anjel Lertxundi, Xabier Lete, Juan San Martin. Pio Baroja (bere ehunurteburuan 1872-1972). Bilbao: Etor. Ediciones Mensajero, 1972.
• Maraña, Félix. Baroja nuestro = Baroja gurea : (Pío Baroja, 1872-1956). Bilbao: Bilboko Udala, 2006. ISBN 84-88714-22-X
• Ortiz de Pinedo, Aitor (2018). "Jean Etxepare eta Pío Baroja", Fontes Linguae Vasconum 125:85-112.
• Serrano Izko, Bixente. Pío Baroja, 50 urte. Iruñea: Udala, 2007. ISBN 978-84-95930-33-0
• Mujika Iraola, Inazio. Pío Barojaren Donostia. Irun: Alberdania, 2006.
• Atxaga, Bernardo – Iturralde, Joxemari. Órdago - Hor dago. Iruñea: Ipso Ediciones, 2018.

• Euskal Herriko erdal idazleak
• Gipuzkoako idazleen zerrenda
• Itzea
• Pío Barojaren irudia (eskultura Donostia)

• Bidasoan gora liburua

• (Gaztelaniaz) Donostiako Ateneoko hitzaldia, 1933ko azaroaren 15ean
• (Ingelesez) Pio Barojaren lanak Gutenberg proiektuan
• (Gaztelaniaz) Eleberri inedito baten aurkikutzari buruzko artikulua.
• (Gaztelaniaz) Barojaren jatorrizko testuak Wikisource-n