Ortzaize

Ortzaize
Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Ortzaizeko ikuspegia, Haltzamendirekin atzealdean
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Beherea
Eskualdea	Baigorri-Ortzaize
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Baiona
Kantonamendua	Euskal Mendialdea
Izen ofiziala	Ossès
Auzapeza (2020-2026)	Jean-Marc Oçafrain (independente)
Posta kodea	64780
INSEE kodea	64436
Herritarra	ortzaiztar
Kokapena
Koordenatuak	43°14′30″N 1°17′05″W / 43.2417°N 1.2847°W / 43.2417; -1.2847
Azalera	42,38 km2
Garaiera	101-897 metro
Distantzia	13,7 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria	826 (2018:  20)
Dentsitatea	21,12 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 28,57
Ugalkortasuna[1]	‰ 52,52
Ekonomia
Jarduera[1]	% 80,91 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 10,63 (2011)
Langabezia[1]	% 4,53 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 58,91 (2010)
Erabilera	% 26,63 (2011)

Ortzaize^[2][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Beherea lurraldean kokatuta. Baigorri-Ortzaize eskualdean dago, Donibane Garazi hiriburutik 13,7 kilometrora. Altuera 101 eta 897 metro artekoa da, eta 42,38 km²-ko azalera hartzen du. 2018. urtean 826 biztanle zituen.

Bertako biztanleak ortzaiztarrak dira.

Ortzaizeko ibarreko hiriburua da.

Ortzaize beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• frantsesez: Ossès ("ozéz" ahoskatua)^[3]
• okzitanieraz: Ossés ("ozéz" ahoskatua)
• aragoieraz: Osés ("ozéz" ahoskatua)
• gaztelaniaz: Osés ("ozéz" ahoskatua)

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Vallis quœ Ursaxia dicitur (983)^[4]
• Vallis quœ dicitur Orsais (1186)^[4]
• Ossais (XII. mendea)^[4]
• Orseis (1249)^[4]
• hespital d'urrugaçaun in hosses (1268)^[4]
• Ouses (1302)^[4]
• Osses en la Sierra de Vaygurra (1446)^[4]
• Oses (1513)^[4]
• Orza (1513)^[4]
• Orçais (1650)^[4]
• Horça (1675)^[4]
• Orseys (1675)^[4]
• Orça (1675)^[4]
• Orses (1783)^[4]

Ortzaize Ortzaizeko ibarran dago.

	Bidarrai	Makea	Lekorne, Heleta
	Arrosa		Irisarri
		Ortzaize
	Azkarate	Izpura	Jatsu

Errobi ibaia udalerritik igarotzen da, baita bere ibaiadarra den Lakako erreka ere (azken erreka honetara isurtzen diren hainbat erreka igarotzen dira Ortzaizetik: Elhurreko erreka, Bordegiko erreka, Saltrako erreka, Otxalarreko erreka eta Eluet erreka). Horrez gain, beste erreka batzuk ere gurutzatzen dute udalerria: Asketako errekak, Eslanguko errekak eta Pagaliko errekak.

Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	24.8	27.0	30.0	32.6	35.0	40.0	41.0	42.0	39.2	34.0	27.0	26.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.9	12.9	15.6	17.1	20.8	23.7	25.9	26.2	24.4	20.5	15.2	12.5	18.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	7.5	8.0	10.3	11.7	15.2	18.2	20.3	20.5	18.3	15.3	10.6	8.3	13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	3.0	3.2	5.0	6.4	9.7	12.7	14.7	14.8	12.3	10.1	6.0	4.0	8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-15.4	-10.5	-9.5	-3.2	-0.2	2.8	5.8	4.0	2.0	-2.5	-8.5	-9.8	-15.4
Batez besteko prezipitazioa (mm)	146.0	129.8	124.7	139.3	106.9	77.0	65.6	76.1	92.5	112.1	164.8	153.4	1398.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	96.7	115.5	128.9	78.8	70.1	66.2	103.2	80.3	69.3	88.1	124.1	110.2	128.9
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[5]

Bidarraiko parrokia, Ortzaizekoaren menekoa zen eta Ortzaizeko ibarra Nafarroako erresumako zati izan zen.

1790. urtean Ortzaize, Ortzaize eta Bidarrai udalerriek osaturiko kantonamendu baten buru izan zen, Donapaleuko barrutiaren menpekoa zena.

Udalerriko jarduera ekonomiko nagusia laborantza da. Irulegiko Arnoa ere ekoizten da udalerriko lurretan.

2017ko urtarrilaren 1era arte, Ortzaize Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide zen. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa zen.^[6]

Baiona-Donibane Garazi burdinbideak zerbitzua ematen du Bidarrai udalerriri, Txik Txaken 54. linearen bidez.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ortzaizeko ibarreko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa eta Aldude ibarretan hitz egiten zena.^[7]

Koldo Zuazok, 2010ean, Ortzaizek nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.^[8]

• Jean-Baptiste Orpustan (1934), ohorezko euskaltzaina da.^[9] Onomastikan espezializatutako euskalaria da, eta bereziki lexikografia eta hizkuntzalaritza historikoa ikertzen nabarmendu da. Jasone Salaberrriaren eta Anuntxi Aranaren tesiak zuzendu zituen. Marcel Prousten Aro galduaren bila obra erraldoia euskaratu du.^[10] Michel de Montaigne Bordele III Unibertsitatearen ohorezko irakaslea da. Izpegi argitaletxea sortu zuen, baita Lapurdum aldizkaria ere.^[11]
• Terexa Lekumberri (1962), etnologoa, mintzoak.eus fondo multimediaren sortzaile eta Euskal Etnopoloaren koordinatzailea.
• Graxi Etxebehere (1951-2023) erizaina eta militante politikoa.

• Ahaizen, forte protohistoriko bat dago
• Ospitalea baserriaren aipamenak daude XIII, XVII eta XVIII. mendeetan
• Apalasia, Bilaenia eta Sastriarenea baserriak XVII. mendekoak dira
• Inda baserria, Inxortenia baserriarekin batera XVI. mendekoa da
• Harizmendia baserriaren aipamenak daude XVI, XVII eta XVIII. mendeetan
• Done Bikendi kapera XVII. mendekoa da
• San Julen eliza XII. mendekoa da, eta XVII. mendean izan zen konpondua, Ortzaizeko herritarrek Joana Albretekoari eginiko eskaera bat zela bide

• 
  Eliza eta pilotalekua
• 
  Ahaize auzoko etxea
• 
  Ahaize auzoa
• 
  Herriko sarrera
• 
  Herri Barneko etxea

1. ↑ /oʁ̞ts̻ais̻e/ ahoskatua (laguntza)

• Baigorri-Ortzaize
• Nafarroa Beherea

• Joseba Aurkenerena: Ortzaizeko kabalkada, maila handiko ikusgarria. [1]
• Joseba Aurkenerena: Ortzaizeko kabalkada. [2]