Ordinara enotero
 | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Ordinara enotero (Oenothera biennis)
| ||||||||||||||||
| Biologia klasado | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Ordinara enotero Oenotera biennis L. | ||||||||||||||||
Aliaj Vikimediaj projektoj
| ||||||||||||||||
Ordinara enotero, dujara enotero aŭ latine Oenothera biennis, estas plantspecio de la genro Enotero (Oenothera) en la familio Onagracoj (Onagraceae). Ĝi estas en Mezeŭropo neofito[1], ĉar ĝi estis enkondukita ĉ. 1620 kiel ornamplanto el Nordameriko.
Priskribo
[redakti | redakti fonton]
Ekstera aspekto kaj folio
[redakti | redakti fonton]Ordinara enotero estas dujara herba planto, kiu estas 0,8 ĝis 1,8[1], en ideala kreskejo ĝis 2 m alta.[2] Ĝi formas en la unua jaro sur la grundo folirozeton kun karneca aksradiko. En la dua jaro el ĝi kreskas verda kaj malsupre ruĝeca, senmakula tigo[1]; ĝi estas simpla aŭ malofte disbranĉa kaj dense ĝis maldense harhava[2].
La baze kaj ĉe la tigo alterne starantaj aŭ sidantaj folioj estas hel- aŭ mezhel-verdaj. La foliplatoj de la bazaj folioj longas 10 ĝis 30 cm kaj larĝas 2 ĝis 5 cm. La foliplatoj de la tigaj folioj havas longecon de 5 ĝis 22 cm kaj larĝecon de 1,5 ĝis 5 (1 ĝis 6) cm. La formo estas mallarĝe inverse lanceta ĝis elipsa kun pinta folibazo kaj pinta supra fino. La rando de la tigaj folioj estas dentohava ĝis glata, kaj ofte loba proksime al la bazo [3]. Ekzistas ruĝa meza vejno [1] kaj ne bone videblaj flankaj vejnoj.[2]
Floraro kaj floroj
[redakti | redakti fonton]En nedisbranĉa, dense spika[3] floraro ĉe rekta glande harhava florarakso[1] staras kune multaj floroj. En ĉiu akselo de brakteo sidas floro.[1].
La duseksa floro estas radisimetria kaj kvaropa kun duobla involukro. La hipantio estas malofte 2, ofte ĝis 2,5 ĝis 4 cm longa. Sur ĝi staras sepaloj kaj petaloj.[3] La kvar verdaj ĝis flavaj, malofte pli aŭ malpli ruĝaj [3] sepaloj estas 1,2 ĝis 2,2, malofte ĝis 2,8 cm longaj kaj la malsupren turnitaj kalikopintoj estas 1,5 ĝis 3 mm longaj.[1][2][3] La petaloj estas intense flavaj kaj fariĝas dum velkado oranĝkoloraj. Ekzistas du cirkloj kun po kvar stamenoj. La anteroj longas 3 ĝis 6 (ĝis 9) mm. Malsupre en la malvasta florkaliko troviĝas la kvarfaka, harhava ovario[3]. La plurajn centimetrojn longa pistilo finiĝas per kvar stigmoj.[2]
Frukto kaj semo
[redakti | redakti fonton]La junan frukton kovras triĥomoj kaj pintaj haroj[1]. La sidanta kapsulfrukto havas longecon de 2 ĝis 4 cm kaj diametron de 4 ĝis 6 mm kaj estas preskaŭ rekta.[3].[2]
Kromosomnombro
[redakti | redakti fonton]La kromosoma baznombro estas n = 7; ekzistas diploidio, do 2n = 14.[1][2]
Ekologio
[redakti | redakti fonton]Ordinara enotero estas hemikriptofito.[1] Ĝi havas radikojn ĝis profundeco de 160 cm.[4]
Florekologio
[redakti | redakti fonton]
Disvastigo de la semoj
[redakti | redakti fonton]Ĉar ĉiu ĉefa kaj flanka ŝoso havas ĝis 120 florojn, ordinara enotero tre forte disvastiĝas.
En Ĉinio la fruktoj maturiĝas inter julio kaj novembro [2]. Ĉiu semkapsulo havas ĝis 200 semojn. La disvastigostrategio estas la t.n. semaĥorio, la disigado per vento aŭ la movado de plantoj per bestoj. La nur unu milonon de gramo pezaj semoj elfalas el la kapsuloj kaj estas forblovataj de vento (tiel nomata meteoroĥorio).
Disvastiĝo
[redakti | redakti fonton]La origina hejmregiono de ordinara enotero estas orienta kaj meza Nordameriko[3].
Ĝi enkondukiĝis al Eŭropo kaj aliaj moderklimataj regionoj de la mondo simile kiel aliaj enoteroj en la 17a jarcento kiel ornamplanto (t.n. eteloĥorio). En Eŭropo ĝi estas hemeroĥoriaj neofitoj. Kiel nura ornamplanto ĝi jam havis grandan disvastiĝon. Post la malkovro, ke la radikoj kaj la folioj estas manĝeblaj, ĝi estas ofte kultivata kiel legomo. Kiel ĝardenfuĝinto la planto disvastiĝas rapide. Jam en 1766 ĝi estis rigardata en Brandenburgio kiel trudherbo.[3].
Por bone kreski ordinara enotero bezonas sekan ne tro nutraĵriĉan, sed kalkhavan grundon.[4] Enotero kreskas bone, se ĝi havas altan temperaturon kaj sunon.[5]
Nomo kaj sistematiko
[redakti | redakti fonton]Carl von Linné publikigis en 1753 la hodiaŭ akceptitan botanikan genronomon Oenothera, kiu venis de la grekaj vortoj oinos οῖνος por „vino“ kaj thēr ϑήρ por „besto“. Antaŭe antikvaj kaj mezepokaj aŭtoroj kiel Plinio la Maljuna kaj Paracelso uzis la saman nomon por epilobio (Epilobium), kiu apartenas al la sama plantfamilio Onagracoj (Onagraceae). Ili opiniis, ke plantpartoj de tiu planto kune kun vino igas la homon bonhumura kaj la sovaĝaj bestoj pli mildaj. La specia epiteto biennis signifas dujara.
La unua priskribo de Oenothera biennis okazis en 1753 fare de Carl von Linné en Species Plantarum, 1, p. 346[6]. Sinonimo por Oenothera biennis L. estas: Oenothera muricata L., Oenothera suaveolens DESF., Onagra biennis (L.) SCOP., Onagra muricata (L.) MOENCH[7][8]
Uzado
[redakti | redakti fonton]Uzado kiel nutraĵo
[redakti | redakti fonton]La folioj kaj radikoj de la planto estis uzataj de diversaj popoloj de la amerikaj praloĝantoj.[9]
Krom la betforma aksradiko manĝeblas ankaŭ la folioj, floroj kaj semoj. La radikojn oni kuiru kiel skorzoneron aŭ pastinakon en buljono; oni povas ankaŭ tranĉi la radikojn kaj spici ilin per vinagro kaj oleo. La radikoj estas rikoltataj de aŭtuno ĝis printempo de la unua jaro (rozeta stadio).
Uzado kiel kuracplanto
[redakti | redakti fonton]Jam la nordamerikaj indiĝenoj uzis la semojn de ordinara enotero kiel kuracplanto n.[9]
En naturkuracado hodiaŭ estas uzata la oleo de enotero. Tiu el la semoj akirita oleo estas uzata por kuraci aŭ mildigi neŭriton. Oni uzas ĝin kontraŭ astmo, fojnokataro, alta sangopremo kaj kolesterolo, kapdoloro kaj reŭmatismo.[9] La oleo de enotero estas uzata ankaŭ ĉe menstruaj problemoj kaj tro alta nivelo de glukozo en la sango; ĝi bone stimulas la korpon, agas kiel antidoto, reguligas metabolon, malgrandigas la riskon je trombozo, helpas en la unua stadio de multloka sklerozo. Haŭtaj problemoj mildiĝas per enotera oleo.
La oleo enhavas multe da linolacido, kiu transformiĝas al gama-linolacido. El tiu la korpo formas prostaglandinon1. Enotera oleo konsistas el 8 kaj 14 % de gama linolenacido, kiu ebligas la produktadon de la kontraŭinflama prostaglandino E1 sen transformo de delta-6-Desaturazo.[10] Enotera oleo estas tre multekosta, kaj tial ĝin ofte anstataŭas kanaboleo.
Uzado en kosmetiko
[redakti | redakti fonton]La oleo de enotero estas uzata ankaŭ en kosmetikaĵoj por sentivaj haŭtoj.[11]
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Ordinara enotero. W: FloraWeb.de. germane
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Jiarui Chen, Peter C. Hoch, Warren L. Wagner: Oenothera Oenothera biennis, S. 424 - textgleich online wie gedrucktes Werk, In: Wu Zheng-yi, Peter H. Raven & Deyuan Hong (Hrsg.): Flora of China, Volume 13 - Clusiaceae through Araliaceae, Science Press und Missouri Botanical Garden Press, Beijing und St. Louis, 2007. ISBN 978-1-930723-59-7
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 Eintrag bei Jepson eFlora, Warren L. Wagner 2012.
- ↑ 4,0 4,1 Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. Unter Mitarbeit von Angelika Schwabe und Theo Müller. 8., stark überarbeitete und ergänzte Auflage. Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2001, ISBN 3-8001-3131-5, paĝo 688.
- ↑ Nachtkerze, Oenothera – Standort, Pflege und Vermehrung. [1] Konsultita la 29an de Marto 2015.
- ↑ Carl von Linné: Species plantarum. Band 2. Stockholm 1753, S. 346, doi:10.5962/bhl.title.669 (Digitalisat).
- ↑ Ordinara enotero ĉe Tropicos.org. Missouri Botanical Garden, St. Louis
- ↑ Ordinara enotero en Germplasm Resources Information Network (GRIN), Agrikultura ministerio de Usono (USDA), Agrikultura esplora servo (ARS), National Genetic Resources Program. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Marilando.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Bernd Voigtländer, Gerald Lattauschke: Wenig bekannte Gemüsearten.2a eldono, Sächsisches Landesamt für Umwelt, Landwirtschaft und Geologie. Dresden. 2013 , paĝoj 29 (DNB 10467060719
- ↑ Wolfgang Blaschek (Eld.): HagerROM 2002: Hagers Handbuch der Drogen und Arzneistoffe. Springer Electronic Media, Berlin 2002, ISBN 3-540-14908-2.
- ↑ S. Krist, G. Buchbauer, C. Klausberger: Lexikon der pflanzlichen Fette und Öle. Springer Verlag, Wien 2008, ISBN 978-3-211-75606-5, S. 302.
Literaturo
[redakti | redakti fonton]- Jiarui Chen, Peter C. Hoch, Warren L. Wagner: Oenothera Oenothera biennis, S. 424 - textgleich online wie gedrucktes Werk, In: Wu Zheng-yi, Peter H. Raven & Deyuan Hong (Hrsg.): Flora of China, Volume 13 - Clusiaceae through Araliaceae, Science Press und Missouri Botanical Garden Press, Beijing und St. Louis, 2007. ISBN 978-1-930723-59-7 (Abschnitte Beschreibung und Ökologie)
- Azim Ghasemnezhad: Investigations on the effects of harvest methods and storage conditions on yield, quality and germination of evening primrose (Oenothera biennis L.) seeds. Dissertation, Universität Gießen 2007 (Volltext)
- Helmut Hintermeier: Die Nachtkerze. Schönheit aus Virginia. In: die biene - Überregionale Fachzeitschrift für Imker. ISSN 0006-212X. Berlin, 134. Jahrgang, 1998, S. 12.
- Heinz-Dieter Krausch: Kaiserkron und Päonien rot... - Entdeckung und Einführung unserer Gartenblumen. Dölling und Galitz, Hamburg 2003, ISBN 3-935549-23-7.
- Elisabeth Lestrieux, Jelena de Belder: Der Geschmack von Blumen und Blüten. Dumont, Köln 2000, ISBN 3-7701-8621-4.
- Angelika Lüttig, Juliane Kasten: Hagebutte & Co - Blüten, Früchte und Ausbreitung europäischer Pflanzen. Fauna, Nottuln 2003, ISBN 3-935980-90-6.
- Ordinara enotero. W: FloraWeb.de. germane (Abschnitte Beschreibung und Ökologie)