Egiptio

Egiptio
arabe جمهورية مصر العربية (Ĝumhurijat Miṣr al-'Arabijah)
Respubliko
Flago   Blazono
Oficiala nomo: Araba Respubliko Egiptio
Himno: Biladi, Biladi, Biladi (Mia lando, mia lando, mia lando)
Rivero	Nilo
Ĉefurbo	Kairo
- alteco	68 m s. m.
- koordinatoj	30° 3′ 29″ N 31° 13′ 44″ O / 30.05806 °N, 31.22889 °O / 30.05806; 31.22889 (mapo)
Plej alta punkto	Monto Katerino
- situo	Sinajo
- alteco	2 637 m s. m.
Areo	980 869,0 km² (98 086 900 ha)
Loĝantaro	81 931 242 (2012)
Denseco	83,53 loĝ./km²
sendependeco	2-a de februaro 1922
Prezidanto	Abdel Fattah el-Sisi
- Ĉefministro	Mustafa Madbuli
Horzono	+2 UTC+3 (somere) (UTC+2)
ISO 3166-1	EGY, EG
Interreta domajno	.eg
Telefona kodo	+20
nacia tago	23-a de julio
Monunuo	pundo (EGP)
Lingvoj	Araba
Plej ofta religio	Islamo
Situo de Kairo enkadre de Egiptujo
Vikimedia Komunejo: Egypt
Portalo pri Afriko

Egiptio (arabe مِصر, Miṣr, en egipta dialekto Maṣr) aŭ Egiptujo, oficiale la Araba Respubliko de Egiptio, estas transkontinenta lando tra la nordorienta angulo de Afriko kaj sudokcidenta angulo de Azio per landponto formita de la Sinaja Duoninsulo. Egiptio estas lando mediteranea borde de la Gaza Bendo kaj Israelo al la nordoriento, la Akaba Golfo oriente, la Ruĝa Maro oriente kaj sude, Sudano sude kaj Libio okcidente. Tra la golfo de Akabo kuŝas Jordanio, kaj trans la Sinaja Duoninsulo kuŝas Saud-Arabio, kvankam Jordanio kaj Saud-Arabio ne dividas landlimon kun Egiptujo.

Egiptio havas unu el la plej longaj historioj de iu ajn lando, traktanta sian heredaĵon reen al la 6-a al la 4-a jarmilo a.K. Konsiderata lulilo de civilizacio, Malnova Egiptio vidis iujn el la plej fruaj evoluoj de skribado, agrikulturo, urbanizado, organizita religio kaj centra registaro.^[1] Konkretaj monumentoj kiel ekzemple la piramidoj de Gizo (nekropolo) kaj ĝia Granda Sfinkso, ankaŭ la ruinoj de Memfiso, Tebo, Karnak, kaj la Valo de la Reĝoj, reflektas ĉi tiun heredaĵon kaj restas grava fokuso de scienca kaj populara intereso. La longa kaj riĉa kultura heredaĵo de Egiptio estas integra parto de sia nacia identeco, kiu suferis kaj ofte asimilis diversajn fremdajn influojn, inkluzive de greka, persa, roma, araba, otomana kaj nubia. Egiptio estis frua kaj grava centro de kristanismo, sed estis plejparte izolita en la sepa jarcento kaj daŭre estas plejparte islama, kvankam kun grava kristana minoritato.

De la 16-a ĝis la komenco de la 20-a jarcento, Egiptujo estis regita de eksterlandaj imperiaj potencoj: nome la Otomana Imperio kaj la Brita Imperio. Moderna Egiptio datiĝas de 1922, kiam ĝi gajnis nominalan sendependecon de la Brita Imperio kiel monarkio. Tamen, brita militokupacio de Egiptio daŭris, kaj multaj egiptoj kredis, ke la monarkio estis instrumento de brita koloniismo. Post la revolucio de 1952, Egiptio forpelis britajn soldatojn kaj burokratojn kaj finis britan okupacion, oni ŝtatigis la brit-tenitan Suezan Kanalon, oni ekzilis la reĝon Faruk la 1-an kaj sian familion, kaj la lando deklaris sin kiel respubliko. En 1958 ĝi kunfandiĝis kun Sirio por formi la Unuiĝintan Araban Respublikon, kiuj dissolviĝis en 1961. Dum la dua duono de la 20-a jarcento, Egiptujo suferis socian kaj religian disputon kaj politikan nestabilecon, batalis plurajn armitajn konfliktojn kontraŭ la najbara Israelo nome en 1948, 1956, 1967 kaj 1973, kaj okupante la Gazan Bendon ĝis 1967. En 1980, Egiptio subskribis la Camp David-Interkonsentojn, retiriĝante de la Gaza Bendo kaj agnoskante Israelon. La lando daŭre alfrontas defiojn de terorismo, politika mizero kaj ekonomia subevoluo.

Islamo estas la oficiala religio de Egiptujo kaj la araba estas ĝia oficiala lingvo.^[2] Kun pli ol 95 milionoj da loĝantoj, Egiptujo estas la plej loĝata lando en Nordafriko kaj en la araba mondo, la tria plej loĝata en Afriko (post Niĝerio kaj Etiopio), kaj la dek-kvina plej loĝata en la mondo. La granda plimulto da ĝiaj homoj loĝas proksime de la bordoj de la Nilo-rivero, areo de ĉirkaŭ 40,000 kvadrataj kilometroj, kie troviĝis la sola plugebla (kultivebla) teritorio. La grandaj regionoj de la Sahara Dezerto, kiuj konsistigas la plej multajn areojn de Egiptujo, estas malmulte loĝataj. Ĉirkaŭ duono de la loĝantoj de Egiptujo loĝas en urbaj areoj, kun plejparto disvastigita tra la dense loĝataj centroj de plej granda Kairo, Aleksandrio kaj aliaj gravaj urboj en la Nildelto.

Egiptio estas konsiderita regiona potenco en Nordafriko, Mezoriento kaj la islama mondo, kaj meza potenco tutmonde.^[3] La ekonomio de Egiptio estas unu el la plej grandaj kaj plej diversigitaj en Mezoriento, kaj estas projektita kiel unu el la plej grandaj en la 21a jarcento. En 2016, Egiptio renkontis Sudafrikon kaj iĝis la dua plej granda ekonomio de Afriko (post Niĝerio).^[4][5] Egiptio estas fondinta membro de Unuiĝintaj Nacioj, Movado de Nealiancitaj Landoj, Araba Ligo, Afrika Unio kaj Organizo de Islama Kunlaboro.

La nomo Egiptio estas derivita de la Malnova Greka Aígyptos (Αἴγυπτος), tra Meza Franca Egypte kaj Latina Aegiptum. Ĝi reflektas plene grekajn liniajn tabulojn kiel a-ku-pi-ti-yo. La adjektivo aigýpti-, aigýptios estis pruntita en Kopta lingvo kiel gipatoj, kaj de tie en la araba kiel Qbṭī, reen formita en قبط qubṭ, de kie la vorto Kopto. La grekaj formoj estis pruntitaj de la malfrua egipta (Amarna) Hikuptah "Memphis", koruptaĵo de la pli frua egipta nomo (⟨Ḥwt-kȝ-ptḥado), kiu signifas "hejmon de la ka (animo) de Ptah", la nomo de templo al la dio Ptah ĉe Memfiso. Strabo atribuis la vorton al populara etimologio, en kiu Aígyptos (Αἴγυπτος) evoluis kiel komponaĵo de Aigaiou huptiōs (Aἰγαίου ὑπτίως), kiu signifas "sub la Egeo".

Miṣr ([mesˤɾ]; مصر) estas la klasika korana araba kaj moderna oficiala nomo de Egiptujo, dum Maṣr ([mɑsˤɾ]; مصر) estas la loka prononco en Egipta Araba. La nomo estas de ŝemida origino, rekte konata kun aliaj semaj vortoj por Egiptio kiel ekzemple la Hebrea מִצְרַיִם (Mitzráyim). La plej malnova atestado de ĉi tiu nomo por Egiptio estas la Akada mi-iṣ-ru miṣru, rilata al miṣru / miṣirru / miṣaru, kiu signifas "limon".

La antikva egipta nomo de la lando estis km.t, kiu signifas nigran landon, verŝajne aludante al la fekundaj nigraj grundoj de la Nilo-inundaj ebenaĵoj, apartaj de la deshret (⟨dšṛtado) aŭ "ruĝa tero" de la dezerto. Ĉi tiu nomo estas ofte vokita kiel Kemet, sed probable ĝi estis tiel prononcita en la malnova egipta lingvo. La nomo estas realigita kiel kēme kaj kēmə en la kopta etapo de la egipta lingvo, kaj aperis en frua greka kiel Χημία (Khēmía). Alia nomo estis ⟨tꜣ-mry "tero de riverbordo". La nomoj de Supra kaj Malsupra Egiptio estis Ta-Sheme'aw (⟨tꜣ-šmꜥwifat) "junkejo" kaj Ta-Mehew (⟨tꜣ mḥw) "nordejo", respektive.

Loko: 27 No, 30 Or (nordorienta Afriko)
semotaŭga: 2 %

urba: 45 % (2000)
homoj per kvadrata kilometro: 68,7 (2000)
homoj per kvadrata kilometro da semotaŭga tero: 3433,6 (2000)
kreska procentaĵo: 1,72 % (2000, takso)
naskoj: 25,38 per 1000 homoj per jaro (2000, takso)
mortoj: 7,83 per 1000 homoj per jaro (2000, takso)
migrantoj: −0,35 per 1000 homoj (2000, takso)
mortokvanto de beboj: 62,32 mortoj per 1000 naskoj (2000, takso)
infanoj po virino: 3,15 infanoj naskitaj per virino (2000, takso)
meza vivo longeco: 63,33 jaroj (61,29 viroj, 65,47 virinoj) (2000, takso)

La plej grandaj urboj: milionoj en 2000 (takso):

14,35	Kairo (11-a tutmonde)
4,75	Aleksandrio

Lingvo: la araba (oficiala). La klerularo regas la anglan kaj la francan
alfabeta (legoscia): 51,4 % (63,6 % viroj, 38,8 % virinoj) (1995, takso)

sendependeco: la 28-an de februaro 1922 de Britio
organizoj: UNO (1945), Araba Ligo
konstitucio: la 18an de Januaro 2014
korupteco: 3,1 CPI (10 = honesta, 0,0 = tute korupta) (2000)

Ekonomio: 62 Gd (1998, takso)
per kapo: 0,91 kd (1998, takso)
kreskada procentaĵo: 5 % (1999, takso)
inflacio: 3,7 % (1999)
senokupa: 11,8 % (1999, takso)
registara buĝeto: 8,2 Gd (1998/99)

MEP laŭ 2006
- suma = $329,791 mlrd
- pokapa = $ 4.836

Egiptio kuŝas ĉefe inter latitudoj 22 ° kaj 32 ° N, kaj longitudoj 25 ° kaj 35 ° E. Ĉe 1,001,450 kvadrataj kilometroj (386,660 kvadrataj mejloj), ĝi estas la 30-a plej granda lando. Pro la ekstrema arideco de la klimato de Egiptio, la centroj de loĝantaro koncentras laŭ la mallarĝa Nilo-Valo kaj Delto, kio signifas, ke ĉirkaŭ 99% de la loĝantaro uzas ĉirkaŭ 5.5% de la tuta tereno. 98% de egiptoj vivas je 3% de la teritorio.

Egiptio estas limigita de Libio okcidente, Sudano sude, kaj Gaza-Strio kaj Israelo oriente. La grava rolo de Egiptio en geopolitiko venas de ĝia strategia pozicio: transkontinenta lando, ĝi posedas transkontinentan ponton (Istmo de Suez) inter Afriko kaj Azio, transirata de ŝipveturebla vojo (la Suez-Kanalo) kiu konektas la Mediteranean Maron kun la Hinda Oceano tra la Ruĝa Maro.

Krom la Nilo-Valo, la plimulto de la pejzaĝo de Egiptio estas dezerta, kun kelkaj oazoj disaj. Ventoj kreas grandajn sablajn dunojn, kiuj superas pli ol 100 futojn (30 m). Egiptio enhavas partojn de la Sahara Dezerto kaj de la Libia Dezerto. Ĉi tiuj dezertoj protektis la Reĝlandon de la faraonoj de okcidentaj minacoj kaj estis nomataj "ruĝa tero" en la antikva Egiptio. La Okcidenta Dezerto de Egiptio estas areo de Saharo, kiu situas okcidente de la rivero Nilo, ĝis la libia landlimo, kaj sude de la Mediteranea Maro ĝis la limo kun Sudano. Ĝi estas unu el la tri dezertoj de Egiptio: la aliaj du estas la Orienta Dezerto (etendiĝanta de Nilo ĝis la Ruĝa Maro) kaj la Sinaja Dezerto (situanta ĉe la samnoma duoninsulo) ^[6].

Urboj kaj urboj estas Aleksandrio, la dua plej granda urbo; Asuano; Asjut; Kairo, la moderna egipta ĉefurbo kaj plej granda urbo; El Mahalla El Kubra; Giza, la loko de la Piramido de Ĥufu; Hurghada; Luksoro; Kom Ombo; Haveno Safaga; Port Said; Ŝarm El Ŝeiĥ; Suez, kie situas la suda fino de la Suez-Kanalo; Zagazig; kaj Minĝa. Oazoj estas Baharija, Daĥla, Farafra, Ĥarga kaj Siŭa. Protektataj areoj estas Nacia Parko Ras Mohamed, Zaranik Protektorato kaj Siŭa.

La 13an de marto 2015, oni anoncis planojn por proponita nova ĉefurbo de Egiptio.

v • d • r Provincoj de Egiptio Aleksandrio (al-Iskandarija)   • Asjut  • Asuano  • Beni Suef (Bani Suŭaif)  • Buhajra (al-Buhaira)  • Dakahlija (ad-Dakahlija)   • Dumjat  • Fajum (al-Fajum)  • Garbija (al-Gharbija)  • Gizo (al-Ĝiza)  • Ismailija (al-Ismaʿilija)  • Kafr aŝ-Ŝejĥ   • Kairo (al-Kahira)  • Kaljubija (al-Kaljubija)  • Kina   • Luksoro (al-Uksur)  • Matruh  • Minja (al-Minja)  • Minufija (al-Minufija)  • Norda Sinajo (Ŝimal Sina)  • Nova Valo (Al-Ŭadi al-ĝadid)  • Port Said (Bur Saʿid)  • Ruĝa Maro (al-Bahr al-ahmar)  • Saŭhaĝ   • Suda Sinajo (Ĝanub Sina)  • Suezo (as-Suŭais)  • Ŝarkija (aŝ-Ŝarkija) Iamaj Helŭan   • 6-a de Oktobro (As-Sadis min Uktubar)

Plejparto de la pluvo de Egiptujo falas en la vintraj monatoj. Sude de Kairo, pluvoaj mezumoj estas nur ĉirkaŭ 2 ĝis 5 mm (0.1 ĝis 0.2 en) jare kaj ĉe intertempoj de multaj jaroj. Sur tre maldika strio de la norda marbordo la pluvo povas esti tiel alta kiel 410 mm (16.1 en), plejparte inter oktobro kaj marto. Neĝo falas nur sur la montoj de Sinajo kaj foje kelka sur la nordaj marbordaj urboj kiel Damietta, Baltim kaj Sidi Barrani, kaj malofte en Aleksandrio. Malmulta kvanto da neĝo falis sur Kairo la 13an de decembro 2013, la unuan fojon en multaj jardekoj. Ankaŭ frosto estas konata meze de Sinajo kaj meze de Egiptio. Egiptio estas unu el la plej sekaj kaj plej sunaj landoj en la mondo, kaj plejparto de ĝia tera surfaco estas dezerta.

Egiptio havas nekutime varman, sunplenan kaj sekan klimaton. Averaĝa alta temperaturo estas alta en la nordo, sed tre ekstreme alta en la cetero de la lando dum somero. La pli malvarmaj mediteraneaj ventoj konstante blovas la nordan marbordon, kiu helpas malvarmigon de temperaturoj, precipe ĉe la alteco de la somero. La Ĥamaseenis varma, seka vento, devenas de la vastaj dezertoj en la sudo kaj batas en la printempo aŭ en la frua somero.

Ĝi alportas skorĉajn sablajn kaj polvajn erojn, kaj kutime alportas tagajn temperaturojn super 40 °C (104 ℉) kaj kelkfoje pli ol 50 °C pli en la interno, dum la relativa humido povas fali al 5% aŭ eĉ malpli. La absolutaj plej altaj temperaturoj en Egiptujo okazas kiam venas la Ĥamaseenaj batoj. La vetero ĉiam estas sunplena kaj klara en Egiptujo, precipe en urboj kiel Asuano, Luksoro kaj Asjut. Ĝi estas unu el la malplej nubaj kaj malpli malvarmaj regionoj sur la Tero.

Antaŭ la konstruo de la Asuana Baraĵo, la Nilo inundis ĉiujare (familiare "La donaco de la Nilo") plenigante la teron de Egiptio. Ĉi tio donis al Egiptujo konsekvencajn bonajn rikoltojn dum la jaroj.

La potenciala kresko en maraj niveloj pro tutmonda varmigo povus minaci la densecan marbordan nordan strion de Egiptio kaj havi gravajn konsekvencojn por la ekonomio, agrikulturo kaj industrio de la lando. Kombinita kun kreskantaj demografiaj premoj, grava kresko en maraj niveloj povus peli milionojn da egiptoj en mediajn rifuĝojn antaŭ la mezo de la 21-a jarcento, laŭ kelkaj klimataj spertuloj.

Ekzistas malmulte da naturaj vegetaĵoj pro la malmultaj pluvaj kaj pro la intensa agrikulturo en la valo de la Nilo. La dezerto estas preskaŭ tute senvegetaĵa, nur unuope kreskas tamarikoj, akacioj kaj dornarbustoj, en la dezerta stepo ankaŭ malmolaj herboj. Laŭ la bordoj de la Nilo ariĝas Nilakacioj, daktilujoj, morusujoj kaj karobujoj. Tipaj en la Nildelto estas lotus-arboj, bambuoj kaj fragmitoj. Preskaŭ tute malaperis la papirusoj kreskigitaj ĉi tie en la Antikveco.

La faŭno de Egiptujo riĉas je akvobirdoj en la Nildelto kaj laŭ la Nilo (inter aliaj ardeedoj, gruoj kaj egiptaj anseroj). Dum la vintraj monatoj alvenas multaj migrobirdoj el Eŭropo. Inter la egiptaj rabobirdoj estas milanoj, ŝafgrifoj kaj akcipitroj. Inter mamuloj troveblas la aldomigitaj kameloj, azenoj, ŝafoj kaj kaproj, kaj sovaĝaj ŝakaloj, hienoj, fenekoj, katoj kaj en montaraj regionoj ibeksoj. En la dezerto vivas leporoj, saltmusoj, diversaj lacertedoj kaj skorpioj. En kamparaj regionoj ĉe la Nilo troveblas la egipta kobro, kaj ĉe la Naserlago vivas ankoraŭ iuj krokodiloj. En la Nilo kaj en la lagoj ĉe la delta marbordo vivas pli ol 190 diversaj fiŝspecioj.

En Egiptujo ekzistas tri naciaj parkoj:

Nomo	Fondiĝo	Grando [ha]	Rimarko	Mapo	Bildo
Nacia Parko Gabal-Elba	1986	3.560.000	en la disputata Triangulo Halaib
Nacia Parko Ras-Muhammad	1983	48.000
Nacia Parko Ŭadi-El-Gamal	2003	745.000

La rivero Nilo donis, per sia ĉiujara inundo, fruktodonan ŝlimon, kiu ebligis intensan terkulturadon. Forestis aliaj povegaj popoloj, ĉar la lando situis en la valo de Nilo, izolita de vastaj dezertoj. Ĉio ĉi permesis la disvolviĝon de unu el la unuaj vere elstaraj civilizacioj en la historio de la homaro.

Kiam la unuaj loĝantoj atingis la bordojn de Nilo, fuĝinte el la dezertiĝanta Saharo, la borda regiono de la rivero estis marĉaro kaj fokuso de malario. La unuaj komunumoj igis la landon loĝebla, kaj ĝi strukturiĝis en regionojn, kiuj post longa tempo iĝis konataj per la greka vorto nomos (Νομός) anstataŭ la originala egipta sepat. Post epokoj de interkonsentoj kaj disputoj, ĉirkaŭ la jaro -4000 la nomos-oj grupiĝis en du pralandojn: Supra Egiptujo kaj Malsupra Egiptujo. Egiptujo unuiĝis ĉirkaŭ la jaro -3100, en la tempo de faraono Menes (Narmer laŭ la egipta nomo).

La historio de la Antikva Egiptujo dividiĝas en tri imperioj kun intervenaj periodoj de internaj konfliktoj kaj hegemonio de eksterlandaj registoj. La Malnovan Imperion karakterizis florado de artoj kaj konstruado de grandegaj piramidoj. Dum la Meza Imperio (2050–1800 a. K.), post epoko de discentrigo, Egiptujo travivis periodon de brilo en sia ekonomio. En la Nova Imperio (1567–1085 a. K.), sub la regado de la faraonoj de la 18-a dinastio la egipta monarkio atingis hegemonion en la ĉirkaŭaj regionoj konkerante najbarajn popolojn kaj etendante siajn teritoriojn. La lastan dinastion venkis persoj en la jaro 341 a. K.. Tiujn siavice anstataŭis regantoj grekaj kaj romiaj. La romia periodo komenciĝis ĉirkaŭ la jaro 30 a. K. kiel rezulto de la venko de Marko Antonio en la Batalo de Aktio, kaj konsistis el sep jarcentoj de relativa paco kaj ekonomia stabileco. Ekde la mezo de la 4-a jarcento, Egiptujo apartenis al la Orienta Roma Imperio.

Post la morto de Mahometo, en 642, okazis la araba invado, kiu ekregis la landon kun akcepto de la tiama loĝantaro, nome kristanaj koptoj. La araboj enkondukis Islamon kaj la araban en la 7-a jarcento kaj regis la venontajn ses jarcentojn. Fine de la 10-a jarcento, dum mallonge la Fatimidoj enpoviĝis. Poste venos la epoko de Saladino kiu estos kultura kaj ekonomia renaskiĝo favorata de la spirito de la Ĝihado, sankta milito reage al la kristanaj krucmilitoj.

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Mameluka Sultanlando (Kairo).

Inter 1250 kaj 1517, la Mamelukoj, kiuj estis parto de militista loka klaso, ekkontrolis la registaron ĉirkaŭ la jaro 1250, venkis sur la mongoloj en ties avanco tra Azio, sed ne estis kapablaj malhelpi la okupon de la lando nek la kontrolon de la regado fare de la turkoj otomanaj en 1517. La Otoman–Mameluka Milito de 1516–1517 kondukis al la faligo de la Mameluka Sultanlando kaj al la aligo de Levantenio, Egiptio kaj la Arabia Duoninsulo kiel provincoj de la Otomana Imperio.

Sub la otomana regado, Egiptujo malaltiĝis al marĝena situacio ene de la granda Otomana Imperio. Kvankam la mamelukoj rekuperis la povon dum mallonga periodo, en 1798 la armeo de Napoleono okupis la landon. Ankaŭ la franca okupado ne daŭris longe, kiu apenaŭ lasis spurojn, sed markis la komencon de la studaro en Okcidento pri egiptologio, nome pri la kulturo de la Antikva Egiptujo.

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Franca militiro al Egiptio.

Post la eliro de la francaj trupoj estis serio de enlandaj militoj inter otomanoj, mamelukoj kaj solduloj albanaj, ĝis en 1805 Egiptujo akiris sendependon, kaj estis nomumita sultano Muhammad Ali (Kavalali Mehmed Ali Paŝao), kiu estis alveninta al la lando kiel vicreĝo por rekonkeri ĝin je konto de la Turka Imperio, kaj kiu faros eksteran politikon por-okcidentan entreprenante serion de reformoj, kiuj kombinis tradiciajn strategiojn de centrigo de la povo kun la importado de eŭropaj modeloj por la kreado de novaj strukturoj kaj militaj, kaj edukaj, industriaj aŭ agrikulturaj, inklude planojn por irigacio, kiujn daŭrigos kaj ampleksos lia nepo kaj sukcedanto Ismail Paŝao, la unua kedivo.

Post la malfermo de la Kanalo de Suez en 1869, Egiptujo iĝis grava centro de komunikado, sed falis en altan ŝuldon. La Batalo de Tel el-Kebir okazis inter la armeoj de egipta insurekcio estrita de Ahmed Urabi kaj la Brita ĉe Tall al Kabir en la 13a de Septembro 1882. La britoj ekregis la egiptan registaron en formo de protektorato ĉirkaŭ 1882. Tiu alilanda influo estis forte malakceptita; la naciisma-liberala partio Varf kaj Saad Zaglul ricevis plimulton en la Leĝdona Asembleo. Britio ekzilis Zaghlul, sed per tio kaŭzis revolucion kaj devis en 1922 denove akcepti la sendependecon de Egiptio, kun nova konstitucio kaj reĝimo parlamenta, estante Fuad la 1-a unue sultano kaj poste reĝo de Egiptio. Saad Zaglul estis elektita kiel ĉefministro de Egiptujo en 1924 kaj restis tia, kun interrompeto, ĝis sia morto en 1927. Vafd subtenis moderajn rilatojn kun Britio, kiu en 1936 per la tiel nomata traktato Angla-Egipta ricevis certain rajtojn en Egiptujo, pli ol plaĉis al la naciistoj. La daŭraj britaj enmiksiĝoj plutenis politikan malstabilecon, ĝis en 1952 puĉo devigis la reĝon Faruk la 1-a abdiki (favore al sia filo Ahmad Fŭad) kaj enpovigi la kolonelon Gamal Abdel Nasser, kiel prezidenton de la nova registaro. La 18-an de junio 1953 Egiptujo iĝis respubliko.

Nasser deklaris la ŝtatigon de la Kanalo de Suez kio estis tialo de grava plibonigo de la egipta trezoro, kvankam por tio li devis milite fronti en 1956 la kuntruparon de francoj, britoj kaj israelanoj, kiuj, sensukcese, klopodis elpostenigi la novan registaron (Sueza krizo). Tiu milita venko metis Nasser estre de la registaroj de Mezoriento kaj kiel imitendan ekzemplon por la araba mondo por liberigo de la eksterlandaj enmiksiĝoj.

Inter 1958 kaj 1961 Egiptujo, dum la prezidanteco de Gamal Abdel Nasser, formis parton, kun Sirio, de la Unuiĝinta Araba Respubliko.

La malvenko de la araba armearo kontraŭ Israelo en 1967 dum la Sestaga milito, senigis Egiptujon el la duoninsulo Sinajo kaj el la zono Gazo. Post plia milito kontraŭ Israelo, nome Milito de Jom Kippur de 1973, Egiptujo rericevis la Sinajon rezulte de la pactraktatoj de la Pactraktatoj de Camp David, subskribitaj en 1978 fare de la sukcedanto de Nasser, Anvar Sadat.

Tiuj pactraktatoj estis malakceptitaj de la araba mondo, kaj la konsekvencoj estis forpelo de Egiptujo el la Araba Ligo kaj la ascendo de la islama fundamentismo en la lando post la revolucio irana.

Konsekvence, en 1981 Sadat estis murdita kaj sukcedis lin Hosni Mubarak, kiu plutenis la politikon de sia antaŭulo. Enlanda politiko sukcesis venki la fundamentismon, spite kelkajn atencojn kontraŭ eksterlandaj turistoj, kiuj damaĝis la ĉefan enspezofonton de la lando: nome turismo.

Januare de 2011 la protestoj de nordafrika lando Tunizio etendiĝis al Egiptio, kie okazis multaj manifestacioj kaj en Kairo kaj en aliaj urboj: oni petis forigon de la delonga prezidento Hosni Mubarak. Post fortaj protestoj okazis popola revolucio kaj demisiis la prezidento. Postaj liberaj balotoj donis la povon al partioj ligitaj al la politika islamismo, kaj estis elektita prezidanto Mohamed Mursi, gvidanto de la Islama Frataro.

En novembro 2012 Mursi deklaris, ke liaj decidoj ne estas submeteblaj al tribunala kontrolo kaj tiel donis al si kvazaŭ absolutan povon (kiun li poste iom malabsolutigis). Sekve okazis protestaj kaj ankaŭ subtenaj manifestacioj. Mursi prezentis proponon de konstitucio ellaboritan de islamistoj kaj en decembro aranĝis plebisciton pri ĝi. Ĉar multaj juĝistoj rifuzis kunlabori pri la organizado de la plebiscito, necesis aranĝi ĝin en du fazoj; la partopreno estis modesta (ĉ. triono), sed la akcepto de la nova konstitucio klara (preskaŭ du trionoj de la voĉdonintoj).

Dum la 2010-aj jaroj okazis multaj atencoj en Egipto aŭ kontraŭ aviadiloj venantaj el aŭ alirantaj al Egiptio, ofte kontraŭ policejoj en Sinajo, ĉefe fare de ĝihadistoj aŭ kontraŭuloj al la registaro, kiaj ekzemple ĉe la Flugo 804 de EgyptAir.

Egiptio estas la plej loĝata lando en Mezoriento, kaj la tria plej loĝata en la afrika kontinento, kun proksimume 95 milionoj da loĝantoj en 2017. Ĝia populacio kreskis rapide de 1970 ĝis 2010 pro medicinaj progresoj kaj pliigoj en agrikultura produktado ebligita de la Verda Revolucio. La loĝantaro de Egiptio estis tamen taksita je nur 3 milionoj kiam Napoleono invadis la landon en 1798.

La popolo de Egiptio estas tre urbanizita, koncentrita laŭlonge de la Nilo (precipe Kairo kaj Aleksandrio), en la Delto kaj proksime de la Kanalo de Suez. Egiptanoj estas dividitaj demografie al tiuj, kiuj loĝas en la urbaj centroj kaj la fellahoj aŭ farmistoj, kiuj loĝas en kamparaj vilaĝoj. La tuta loĝata areo konsistigas nur 77.041 km², metante la loĝantan densecon ĉe pli ol 1.200 homoj por km², nome io simila al tiu de Bangladeŝo.

Dum migrado estis restriktita sub Nasser, miloj da egiptaj profesiuloj estis senditaj eksterlande en la kunteksto de la Araba Malvarma Milito. Egipta migrado estis liberigita en 1971, sub prezidanto Sadat, atingante rekordajn nombrojn post la krizo de petrolo de 1973. Proksimume 2.7 milionoj da egiptoj vivas eksterlande. Proksimume 70% de egiptaj migrantoj vivas en arabaj landoj (923,600 en Saud-Arabio, 332,600 en Libio, 226.850 en Jordanio, 190,550 en Kuvajto kun la cetero aliloke en la regiono) kaj la ceteraj 30% loĝas plejparte en Eŭropo kaj Nordameriko (318,000 en Usono, 110,000 en Kanado kaj 90,000 en Italio). La procezo de elmigrado al ne-arabaj ŝtatoj daŭris ekde la 1950-aj jaroj.

Etnaj egiptoj estas ege la plej granda etna grupo en la lando, kiuj konstituas 91% de la tuta loĝantaro. Etnaj minoritatoj inkluzivas la Abazojn, turkojn, grekojn, beduenajn arabajn tribojn loĝantajn en la orientaj dezertoj kaj la Sinaj Duoninsulo, la Berber-parolanta Sivisojn (Amazighoj) de la Siva Oazo, kaj la nubiaj komunumoj kolektitaj laŭlonge de la Nilo. Ekzistas ankaŭ tribaj Beja-komunumoj koncentritaj en la sudorienta plejparto de la lando, kaj kelkaj Dom-klanoj plejparte en la Nilo-Delto kaj Faiĝumoj kiuj iom post iom iĝas asimilitaj kiel urbigo pliiĝas.

Kelkaj milionoj da enmigrintoj vivas en Egiptujo, plejparte sudanaj, "iuj el kiuj vivis en Egiptujo dum generacioj." Pli malgrandaj nombroj de enmigrintoj venas de Irako, Etiopio, Somalio, Sud-Sudano kaj Eritreo.

La Oficejo de la Alta Komisiono de Unuiĝintaj Nacioj por Rifuĝintoj ĉirkaŭkalkulis, ke la tuta nombro da "homoj koncernaj" (rifuĝintoj, azilo-serĉantoj kaj senŝtatanoj) estis ĉirkaŭ 250,000. En 2015, la nombro da registritaj siriaj rifuĝintoj en Egiptujo estis 117,000, malpliigo de la antaŭa jaro. Egipta registaro asertas, ke duono da miliono da siriaj rifuĝintoj vivas en Egiptio, sed plej verŝajne tiu cifero estas troigita. Estas 28,000 registritaj sudanaj rifuĝintoj en Egiptujo.

La iam-vibraj kaj malnovaj grekaj kaj judaj komunumoj en Egiptio preskaŭ malaperis, kun nur malgranda nombro en la lando, sed multaj egiptaj judoj vizitas religiajn aŭ aliajn lokojn kaj faras turismojn. Pluraj gravaj judaj arkeologiaj kaj historiaj lokoj troviĝas en Kairo, Aleksandrio kaj aliaj urboj.

La oficiala lingvo de la Respubliko estas araba. La lingvo parolata estas subdividata jene: egipta araba (68%), Saidia araba (29%), orientegipta bedava araba (1.6%), sudana araba (0.6%), domaria (0.3%), nobiina (0.3%), beja ( 0.1%), sivia kaj aliaj. Aldone, greka, armena kaj itala, kaj pli ĵuse, ankaŭ afrikaj lingvoj kiel amara kaj tigrigna estas la ĉefaj lingvoj de enmigrintoj.

La ĉefaj fremdaj lingvoj instruitaj en lernejoj, laŭ ordo de populareco, estas angla, franca, germana kaj itala.

Historie egipta estis parolita, pri kiu la plej lasta etapo estas kopta egipta. Parolata kopta estis plejparte formortinta de la 17-a jarcento sed eble travivis en izolitaj lokoj en Supra Egiptio ĝis la 19a jarcento. Ĝi restas en uzo kiel la liturgia lingvo de la Kopta Ortodoksa Eklezio de Aleksandrio. Ĝi formas apartan grupon inter la familio de afrikaziaj lingvoj.

Egiptio estas superregante sunaisma islama lando kun Islamo kiel ĝia ŝtata religio. La procento de aliĝintoj de diversaj religioj estas polemika temo en Egiptujo. Proksimume 85 - 90% estas identigitaj kiel islamanoj, 10 - 15% kiel koptaj kristanoj, kaj 1% kiel aliaj kristanaj nomadoj, kvankam sen koncerna popolnombrado la nombroj ne povas esti konataj. Aliaj taksoj metis la kristanan populacion pli alta ol 15 - 20% kaj nomadaj islamanoj en ĉirkaŭ 12% de la populacio.

Egiptio estis kristana lando antaŭ la 7-a jarcento, kaj post la islamo alvenis, la lando estis laŭgrade islamigita en islama lando por la plimulto. Oni ne scias, kiam islamanoj atingis plimulton laŭgrade ĉirkaŭkalkulita en la jaro 1000 A.D. ĝis tiel malfrue kiel la 14-a jarcento. Poste Egiptio iĝis grava centro de politiko kaj kulturo en la islama mondo. Sub Anuar Sadat, Islamo fariĝis la oficiala ŝtata religio kaj ŝario la ĉefa fonto de juro. Oni supozas, ke 15 milionoj de egiptoj sekvas ordonojn de Sufiismo, sed la sufiismaj aŭtoritatoj asertas, ke la ciferoj estas multe pli grandaj; ĉar multaj egiptaj sufis ne estas oficiale registritaj kun ordono sufiisma. Almenaŭ 305 homoj estis mortigitaj dum atako en novembro 2017 kontraŭ sufiisma moskeo en Sinajo.

Ankaŭ ekzistas malplimulto de ŝijaistoj. La Jerusalema Centro por Publikaj Aferoj taksas la loĝantaron de ŝiĝaistoj je 1 ĝis 2.2 milionoj kaj oni povus plimezuri tiom al 3 milionoj. La loĝantaro Amadija estas taksita je malpli ol 50,000, dum la Salafiisma (ultra-konservativa) populacio estas taksita je kvin ĝis ses milionoj. Kairo estas fama pro siaj multnombraj moskeoj kaj estis nomata "La Urbo de 1,000 Minaretoj".

De la kristana loĝantaro en Egiptio pli ol 90% apartenas al la denaska Kopta Ortodoksa Eklezio de Aleksandrio, nome Orienta Ortodoksa Kristana Eklezio. Aliaj denaskaj egiptaj kristanoj estas partianoj de la Kopta Katolika Eklezio, de la Evangeliisma Eklezio de Egiptujo kaj de diversaj aliaj protestantaj nomoj. Ne-indiĝenaj kristanaj komunumoj estas plejparte trovataj en la urbaj regionoj de Kairo kaj Aleksandrio, kiel ekzemple la Siri-libana, kiuj apartenas al grekaj katolikaj, grekaj ortodoksaj kaj maronitaj katolikaj nomadoj.

Etnaj grekoj ankaŭ faris grandan grekan ortodoksan populacion en la pasinteco. Same, armenoj formis la tiam pli grandajn armenajn ortodoksajn kaj katolikajn komunumojn. Egiptio ankaŭ havis grandan Romkatolikan Komunumon, plejparte formitan de italoj kaj maltanoj. Ĉi tiuj ne-denaskaj komunumoj estis multe pli grandaj en Egiptio antaŭ la reĝimo de Nasser kaj la ŝtatigo.

Egiptio gastigas la Koptan Ortodoksan Eklezion de Aleksandrio. Ĝi estis fondita reen en la unua jarcento, konsiderita kiel la plej granda Eklezio en Mezoriento kaj Nord-Afriko.

Egiptio ankaŭ estas la hejmo de la Universitato Al-Azhar (fondita en la jaro 969, komencis instrui en 975), kiu hodiaŭ estas la "plej influa voĉo de la Sunaisma Islamo" de la mondo, kaj estas, laŭ kelkaj mezuroj, la dua plej malnova kontinue funkcianta universitato en mondo.

Egiptio rekonas nur tri religiojn: islamo, kristanismo kaj judismo. Aliaj kredoj kaj ankaŭ minoritataj islamaj sektoj praktikataj fare de egiptoj, kiel ekzemple la malgranda Bahaa kaj Ahmadia komunumoj, ne estas rekonitaj de la ŝtato kaj okazas foje ia persekutado fare de la registaro, kiu etikedas ĉi tiujn grupojn kiel minacon al la nacia sekureco de Egiptio. Individuoj, aparte Bahaanoj kaj ateistoj, dezirante inkludi sian religion (aŭ mankon de ĝi) sur siaj devigaj ŝtataj elsenditaj kartoj ricevas malkonfirmon pri ĉi tiu kapablo (vidu diskutadon pri egipta identiga karto), kaj estas metitaj en pozicio por aŭ ne ricevi postulitan identigilon aŭ por mensogi pri sia kredo. Kortumo de 2008 permesis al membroj de nekonataj kredoj akiri identigon kaj lasi la religian kampon malplena.

Ekzistas du precipaj klasoj. La unua estas la elitaro, edukita sub okcidenta influo, alt- aŭ mezklasa. Al la dua grupo, multe pli malaltnivela, apartenas la agrokulturistoj, la urbanaro kaj la laborista klaso. Ekzistas enormaj diferencoj en vivostilo, kutimoj, nutrado, vestado ktp. En 1970 la registaro enkondukis liberalan ekonomian politikon nomatan "la malferma pordo". Ĉi tiu politiko estas interesa precipe por la unua grupo, ĉar ĝi ligiĝas kun la eksterlandaj kulturo kaj kapitalo.

Pasintece la virinoj de la malaltaj klasoj laboris sur la kampoj kun siaj edzoj, por vivteni sian familion, dum la virinoj de la pli altaj klasoj restis en la domoj, ĉar iliaj edzoj vivtenis la familion. Nun multaj virinoj laboras for de la kuirforno kaj uzas koltukojn por kovri sian kapon por memorigi, ke ili estas islamanoj.

La nelegipova proporcio malpliiĝis ekde 1996 de 39.4 ĝis 25.9 procentoj en 2013. La taksado de julio 2014 estis taksita je 73.9%. La nelegipoveco estas plej alta inter tiuj, kiuj havas pli ol 60 jarojn, taksante ĉirkaŭ 64.9%, dum analfabetismo inter junuloj inter 15 kaj 24 jaroj estis listigita je 8.6 procentoj.

Eŭropa sistemo de edukado estis unue enkondukita en Egiptujon fare de la otomanoj en la frua 19-a jarcento por nutri klason de lojalaj burokratoj kaj armeoficistoj. Sub brita okupacio investado en edukado estis malprotektita draste, kaj nereligiaj publikaj lernejoj, kiuj antaŭe estis liberaj, komencis ŝarĝi kotizojn.

En la 1950-aj jaroj, la prezidanto Nasser aprobis liberan edukadon por ĉiuj egiptoj. La egipta instruplano influis aliajn arabajn edukajn sistemojn, kiuj ofte uzis egiptajn trejnitajn instruistojn. Peto baldaŭ superis la nivelon de disponeblaj ŝtataj rimedoj, kaŭzante la fakton, ke la kvalito de publika edukado difektiĝis. Hodiaŭ ĉi tiu tendenco kulminis en malriĉaj instruistoj-studentoj (ofte ĉirkaŭ unu ĝis kvindek) kaj konstanta seksa neegaleco.

Baza edukado, kiu havas ses jarojn de primara kaj tri jaroj de prepara lernejo, estas rajto de egiptaj infanoj de la aĝo de ses jaroj. Post la grado 9a, studentoj estas en unu el du flankoj de malĉefa edukado: ĝeneralaj aŭ teknikaj lernejoj. Ĝenerala malĉefa edukado preparas studentojn por plua edukado, kaj diplomiĝintoj de ĉi tiu kariero kutime kunigas altlernejajn institutojn bazitajn sur la rezultoj de la Tanaŭeja Amma, aprobinte ekzamenon.

Teknika malĉefa eduko havas du fadenojn, unu daŭras tri jarojn kaj pli progresinta edukado daŭras kvin. Graduloj de ĉi tiuj lernejoj povas havi aliron al pli alta edukado bazita sur iliaj rezultoj sur la fina ekzameno, sed ĉi tio ĝenerale estas malofta.

La Universitato de Kairo estas klasita kiel 401a-500a laŭ la Akademia Rangigo de Mondaj Universitatoj (Ŝanghaja Rangigo) kaj 551-600 laŭ QS World University Rankings. Usona Universitato en Kairo estas klasita kiel 360a laŭ QS World University Rankings kaj Al-Azhar Universitato, Aleksandria Universitato kaj Ain Ŝams Universitato falis al la 701-a rango. Egiptio estas nuntempe malfermanta novajn esplorinstitutojn por la celo modernigi esplorojn en la nacio, kies plej freŝa ekzemplo estas Zeŭaila Urbo de Scienco kaj Teknologio.

Egipta kuirarto multe uzas la legomojn, guŝojn kaj fruktojn el la riĉa Nilaj valo kaj delto de Egiptio. Ĝi kundividas similecojn kun la manĝaĵoj de la orienta mediteranea regiono, kiel rizo farĉita per legomoj, vinberoj, ŝaŭarmo, kebabo kaj koftoj. Ekzemploj de egiptaj pladoj estas ful medames, fabaj kaĉoj; kuŝari, lentoj kaj pastaĵo; kaj moloĥijo, Corchorus olitorius; pita pano, konata loke kiel eiŝ baladi (en egipta araba: عيش [ʕeʕ]; moderna norma araba: ʿayš) estas baza elemento de egipta kuirarto, kaj fromaĝoj en Egiptio fontas el la Unua Dinastio de Egiptujo, kun la domiato, kiu estas la plej populara speco de fromaĝo konsumita hodiaŭ.

Kutimaj pladoj de la egipta kuirarto estas patkukoj, kusari (pastaĵo kun cepoj kaj diversaj herboj), fruktoj kaj freŝaj legomoj. Teo aŭ kafo kutime akompanas manĝojn. Riĉaj egiptoj kutimas enmeti en siajn menuojn eŭropajn pladojn, precipe el la franca kuirarto.

La ĉefministro de Egiptio (arabe رئيس الوزراء المصري, رئيس الحكومة) estas la gvidanto de la registaro de Egiptio. En la malfruaj 1970-aj jaroj, Egiptio havis plurajn kompromisajn registarojn kiuj montriĝis esti malstabilaj, pro la lukto ekestanta inter la prezidanto kaj la ĉefministro. De 1981 ĝis 2011, la socialisma naci-demokratia partio havis signifan plimulton en la Popola Asembleo kaj provizis la ŝtatan prezidanton. La naci-demokratia partio estis malfondita per la supera administra tribunalo la 16-an de aprilo 2011, sekvante la egiptan ribelon kiu fine kaŭzis la demision de la ŝtata prezidanto Hosni Mubarak. La 19-an de septembro 2015 ekdeĵoris la nuna ĉefministro Ŝerif Ismail.

(laŭ EdE-E 1933)

La unuaj pioniroj estis: A. Piotet en Ismailia, Robert Laussac kaj René Japiot en Aleksandrio en 1901. La lasta en 1903 presis artikolojn en "La Correspondance Egyptienne illustrée." En 1908 Fadie en Ĥartumo gvidis Esperanto-kursojn. En 1922 aperis propaganda gazeto Egipta Esperantisto. Laŭ la Dietterle-statistiko en 1928 esperantistoj estis en 6 urboj.

Pri la progresado en la lastaj jaroj [antaŭ 1934] informas nin la ICK-raportoj. "La movado pli kaj pli atingas palpeblan formon, kiel i. a. pruvas la regule aperantaj prop. artikoloj en la enlanda gazetaro, precipe araba" (1929). "La grupo de Port Said, konsilita de C. M. Cather, faris bonegan laboron. Pli kaj pli montriĝas la fruktoj de koresponda kurso en araba lingvo" (1930). "Valoran instigon ricevis la laboro per la vizito de Scherer kaj kelkaj paroladoj. La apero de araba lernolibro de Amin El-Mofti en Aleksandrio faciligis la instruadon" (1932). "La ekzisto de araba lernolibro, de arabaj ŝlosiloj kaj flugfolioj faciligis senteble la laboron. Specialan meriton pro sia senlaca laboro akiris Tadros Migalli en Fajumo, kiu fariĝis la efektiva gvidanto nuntempa. Ĉiama helpemo de Nassif Marus. Lastatempe la grupo de Kairo tre vigliĝis danke al la kunlaboro de L. N. Newell, kiu organizis kurson laŭ Cseh-metodo" (1933).

UEA-delegitoj en 1933 estis en Aleksandrio (ankaŭ Esperanto-grupo), Fajumo, Ismailija kaj Kafr Ghannam.

• Listo de urboj de Egiptio
• Administracia juĝistaro en Egiptujo
• Al-Aŝraf Kajtbaj
• Egiptoj

• Nildeltaj inunditaj savanoj
• Sahar-dezerta ekoregiono
• Nilo
• Sinajo
• Ruĝa Maro
• Golfo de Akabo
• Golfo de Suezo
• Sueza Kanalo

Vidu la artikolojn

• Egipta civilizo
• Aegyptus (pri la romia provinco Egiptujo de la jaro 30 antaŭ Kristo ĝis 395 post Kristo)
• Faraono (kun plena listo de tiuj)
• hieroglifoj
• Howard Carter
• Kleopatro
• Moseo
• Nefertito
• La Princo de Egipto
• Rozeta ŝtono

• Aleksandrio
• Biblioteko de Aleksandrio
• Ptolemeo
• Origeno
• Plotino
• Sankta Antonio
• Sultano de Egiptio
• Nag-Hamado
• Napoleono la 1-a de Francio
• Nasser
• Qutb
• Brita regado en Egiptio
• Egipta Reĝlando
• Egipta revolucio de 2011

• esperante Bazaj informoj pri Egiptio en la vikio de UEA

• Ĉi tiu artikolo legita esperante ĉe YouTube

v • d • r Afrika Unio  Alĝerio •  Angolo •  Benino •  Bocvano •  Burkino •  Burundo •  Centr-Afrika Respubliko •  Ĉado •  Ebura Bordo •  Egiptio •  Ekvatora Gvineo •  Eritreo •  Etiopio •  Gabono •  Gambio •  Ganao •  Gvineo •  Gvineo-Bisaŭo •  Ĝibutio •  Kaboverdo •  Kameruno •  Kenjo •  Komoroj •  Respubliko Kongo •  Demokratia Respubliko Kongo •  Lesoto •  Liberio •  Libio •  Madagaskaro •  Malavio •  Malio •  Maroko •  Maŭricio •  Maŭritanio •  Mozambiko •  Namibio •  Niĝerio •  Niĝero •  Okcidenta Saharo •  Santomeo kaj Principeo •  Ruando •  Sejŝeloj •  Senegalo •  Sieraleono •  Somalio •  Sudano •  Sud-Sudano •  Sud-Afriko •  Svazilando •  Tanzanio •  Togolando •  Tunizio •  Ugando •  Zambio •  Zimbabvo