Geologia temposkalo

Geologia temposkalo estas uzata de geologoj kaj aliaj sciencistoj por priskribi la tempajn daŭrojn kaj interrilatojn inter eventoj, kiuj okazis dum la historio de Tero. La skalo de geologiaj periodoj, kiu estas prezentita ĉi tie, estas kompilita laŭ pluraj fontoj, tamen ĝi restas kohera al la nomenklaturo de Internacia Komisiono pri Stratigrafio kaj uzas la kutimajn kolorajn kodojn de la usona geologia scienco.

Pruvoj, obtenitaj pere de radiometria datado indikas, ke la Tero havas ĉirkaŭ 4,570 milionojn da jaroj (kion oni indikas per jmia, t.e. jarmilionoj antaŭe aŭ per Ma). La geologia tempo aŭ tiel nomata profunda tempo de la Tera historio estas dividita en kelkajn diversajn partojn laŭ la eventoj, kiuj ĉefe okazis dum ĉiu periodo. Diversaj tempoblokoj sur tiu temposkalo kutime distingas gravajn geologiajn kaj paleontologiajn eventojn, kiel amasaj formortoj. Ekzemple, la tempolimoj inter Kretaceo kaj Paleogeno estas difinitaj per estingiĝo de dinosaŭroj, kiam samtempe formortis pluraj enmaraj estaĵoj. Pli malnovaj periodoj, kiuj estas difinitaj laŭ fidindaj fosilioj, estas indikitaj en absoluta aĝo.

La principoj, kiuj formas la fundamenton de la moderna geologia temposkalo, estis vortumitaj de Nicholas Steno ĉe la fino de la 17a jarcento. Steno argumentis pri tio, ke la ŝtonaj tavoloj (stratumoj) estis sedimentiĝintaj en tempa sinsekvo, kaj pro tio ĉiu stratumo reprezentas certan "porcion" de la tempo. Krome, li formulis la principon de superpozicio, kiu asertas, ke ĉiu aparta stratumo estas verŝajne pli aĝa, ol la stratumoj super ĝi, kaj pli juna, ol la stratumoj sub ĝi. Dum la principoj de Steno estis facilaj, evidentiĝis, ke malfacilas rekte apliki tiujn al la realaj rokoj. Dum la sekva, 18a jarcento, geologoj ekkonsciis, ke:

1. Sinsekvo de stratumoj ofte estas eroziitaj, distorditaj, klinitaj aŭ eĉ renversitaj pro depoziciiĝo;
2. Stratumoj, kiuj sedimentiĝis en la sama tempo sed en diversaj lokoj povas aspekti tute malsame;
3. Stratumoj en ĉiu aparta loko reprezentas nur parton de la longa terhistorio.

La unuaj seriozaj provoj starigi geologian temposkalon, kiun oni povas apliki al ajna loko sur la Tero, okazis nur en la 18a jarcento. La plej influhavaj de tiuj fruaj provoj (inter kiuj la plej grandan influon havis la teorioj de Abraham Werner), estis dividoj de ĉiuj rokoj de la tera krusto en kvar tipojn: primara, sekundara, terciara kaj kvaternara. Ĉiu tipo de rokoj, laŭ la teorio, formiĝis dum specifa periodo de la terhistorio. Tial oni povis paroli pri "terciara periodo" kaj pri "terciaraj rokoj". Tiuj (iom misgvidaj kaj ne plu uzataj) terminoj restis en la scienca terminaro ĝis 2004.

Kontraste al la poste populariĝinta neptunisma teorio, disvastigata de Werner (laŭ kiu ĉiuj rokoj sedimentiĝis pro unu grandega inundo), la ĉefa ŝanĝo de pensmaniero venis kune kun la publika laŭtlego de James Hutton, kiu legis sian propran libron Teorio de Tero; aŭ, esploroj de la observeblaj leĝoj de formiĝo, disvolviĝo kaj restaŭriĝo de la tero sur la terglobo (Theory of the Earth; or, an Investigation of the Laws Observable in the Compposition, Dissolution, and Restoration of Land Upon the Globe) antaŭ la Reĝa Scienca Socio de Edinburgo en marto kaj aprilo de 1785.

Krome, Hutton supozis, ke la interno de la Tero estas varmega, kaj ke tiu varmego estas la motoro, kiu ebligis la formiĝon de ĉiu nova roko: la tero estis eroziita de aero kaj akvo kaj deponiĝis en la formo de stratumoj sur marfundo; poste varmege kunsolidigis la sedimentojn en ŝtonon kaj suprenpuŝis tiun rokon al la tersurfaco. Tiu ĉi teorio estas ŝerce nomata "plutonismo", kontraste al la tiutempe reganta indunda "neptunisma" teorio.

La identigo de stratumoj laŭ la fosilioj, kiujn entenas tiuj stratumoj, estis la unuan fojon proponita de William Smith, Georges Cuvier, Jean d'Omalius d'Halloy kaj Alexandre Brongniart komence de la 19a jarcento, kio ebligis al geologoj dividi la terhistorion pli ekzakte. Krome, tio ebligis al ili pli bone interkoherigi stratumojn en transnacia kaj eĉ kontinenta nivelo. Se du stratumoj (ne gravas, kiom tiuj malsamas laŭ sia loko kaj konsisto) entenas la samajn fosiliojn, estis tre verŝajne, ke ili estis formitaj dum la sama tempo. Pluraj detalaj studoj inter 1820 kaj 1850 de tiuj stratumoj kaj fosilioj de Eŭropo rezultigis la sinsekvon de geologiaj periodoj, kiujn oni uzas ankaŭ nuntempe.

Tiu procezo estis gvidata de la britaj geologoj, kio reflektiĝas en la nomoj de diversaj periodoj. "Kambrio", (la latina nomo por Kimrio) "Ordovico" kaj "Silurio" estis nomitaj laŭ prahistoriaj kimriaj triboj, ĉar por dati kaj nomi tiujn periodojn oni uzis stratigrafiajn sekvencojn de Kimrio.^[2] "Devonio" estis nomita laŭ la brita regiono Devon, kaj la nomo "Karbonifero" estas simple adapto de la arkaiĝinta angla geologia termino "Karbonaj Mezuroj" ("the Coal Measures"), uzata por la sama aro de stratumoj. "Permio" ricevis sian nomon pro la urbo Permo en Ruslando, ĉar tiu periodo estis difinita surbaze de la stratumoj de tiu regiono en la esploro de skota geologo Roderick Murchison. Tamen, kelkaj periodoj estis priskribitaj de geologoj el aliaj landoj. "Triaso" estis nomita en 1834 de la germana geologo Friedrich Von Alberti laŭ tri malsamaj tavoloj (latine trias signifas "trioblo") — ruĝaj bedoj, kovritaj de kreto kaj super kiuj troviĝas ankoraŭ ŝela tavolo — kiujn oni povas trovi ĉie en Germanio kaj la norda Eŭropo. "Ĵuraso"n nomis la franca geologo Alexandre Brongniart pro amasaj maraj liasaj kolektiĝoj sur la Ĵurasaj Montoj. "Kretaceo" (el la latina creta= kreto) kiel aparta periodo estis la unuan fojon difinita de la belga geologo Jean d'Omalius d'Halloy en 1822, kiu uzis stratumojn de la Pariza baseno ^[3] kaj estas nomita pro amasaj kretaj bedoj (kalcia karbonato, deponitaj en la ŝeloj de maraj senvertebruloj).

Aldone, britaj geologoj krome proponis la grupigon de diversaj periodoj kaj subdividon de terciaro kaj kvaternaro en diversajn epokojn.

Kiam William Smith kaj Sinjoro Charles Lyell supozis, ke rokaj stratumoj reprezentas sinsekvajn tempoperiodojn, oni nur tre svage povis difini la geologian temposkalon, ĉar la datadoj de tiuj periodoj estis ege variaj. Dum kreonistoj parolis pri la tempoj ĉirkaŭ ses aŭ sep jarmiloj por la aĝo de Tero surbaze de Biblio, tiutempaj geologoj parolis pri pluraj jarmilionoj kaj diversaj geologiaj periodoj, kelkaj eĉ sugestis, ke la aĝo de Tero ne havas iun tempolimon. Geologoj kaj paleontologoj krokizis geologiajn skalojn surbaze de relativaj pozicioj de diversaj stratumoj kaj fosilioj, kaj taksis la tempajn skalojn surbaze de la studoj pri intenso de erozio, sedimentiĝo kaj ŝtoniĝo. Ĝis la malkovro de radiaktiveco en 1896 kaj ĝia apliko en geologio por radiometria datado dum la unua duono de la 20a jarcento (kiun la unua kondukis la geologo Arthur Holmes), kio ebligis pli precizan absolutan datadon de rokoj, la aĝo de diversaj rokaj stratumoj kaj la aĝo de la Tero estis kerna punkto en multaj debatoj.

En 1977 la Globala Komisiono pri Stratigrafio (nuntempe Internacia Komisiono pri Stratigrafio) lanĉis la penojn difini la globalan referenckadron por geologiaj periodoj kaj faŭnaj etapoj. La plej lasta ĉi-rilata publikaĵo de la Komisiono estas publikigita en 2004 geologia temposkalo sub redakto de Grandstein kaj aliaj^[4]. Tiu tabelo estis uzata kiel bazo por la subaj tabeloj.

Nuntempe ekzistas kelkaj (iom) diversaj geologiaj temposkaloj:

• la skalo de Internacia Komisiono pri Stratigrafio (ICS)
• internacia Richt-skalo de la Usona Geologia Asocio
• la tabelo de Komisiono de la Geologia Mapo de la Mondo, Parizo.

La tuta terhistorio daŭras proksimume la kvinonon de la tempo, dum kiu evoluis kaj disvastiĝis la Universo. Tiu tempo estas preskaŭ neimagebla por homa konscio, kaj pro tio oni disdividas tiun tempon en plurajn partojn.

La fakterminoj, kiujn oni uzas por priskribi unuopajn periodojn de la terhistorio estas la samaj en ĉiuj geologiaj skaloj:

• Eono (greke „eterno“)
  • Erao (greke „tempointervalo“)
    • Periodo (greke „ripetiĝanta intervalo“)
      • Epoko (epoché „haltopunkto“)
        • Aĝo

• aljuĝo de nomoj, ofte okazas laŭ surloke trovitaj ŝtonspecoj aŭ fosilioj, kiuj povas malsami en diversaj landoj.
• datado de certaj periodoj en jarmilionoj. Ekzemple Kambrio povas laŭ diversaj fontoj komenciĝi 540, 542 aŭ eĉ 570 jarmilojn antaŭe. Modernaj skaloj uzas perfektigitajn metodojn por pli ekzakte dati la periodojn.

• absoluta datado en jarmilionoj, rilate certajn fosiliojn, ĉar ilian aĝon eblas nun difini laŭ la aĝo de la ŝtonspeco, kie oni trovis ilin. Tio ebligas uzon de ajna tabelo, se oni uzas datadojn laŭ fosiliaj trovaĵoj kiel apogpunktojn.

Kenozoiko estis pli frue krome dividita en terciaron (latine "tria terepoko") kaj kvaternaron (latine "kvara terepoko"). Tiu klasifiko ne plu validas kaj ne estas uzata ekde 2004 laŭ la rekomendoj de Internacia Komisiono pri Stratigrafio. Nuntempe oni uzas nur la terminojn paleogeno kaj neogeno por priskribi periodojn de kenozoiko. Dum paleogeno havas la samajn tempajn limojn, kiel pli frue havis la kategorio "paleogeno" ene de terciaro, la neogeno, tamen, estis plilongigita, kaj nun inkluzivas ne nur pliocenon, sed ankaŭ plejstocenon kaj holocenon, do, ambaŭ epokojn de la pli frue uzata kvaternaro, kaj daŭras ĝis geologia nuntempo.

La termino "terciaro" (65,5-1,8 jarmilionoj) aperis pro tio, ke en pli frua geologia scienco en Eŭropo (antaŭ ĉ. 200 jaroj) oni supertaksis la daŭron de tiu tempo pro multaj sedimentoj. Pro tio oni nomis ĝin "la tria epoko", kiun oni metis antaŭ la du antaŭajn epokojn: mezozoiko kaj paleozoiko. Pro sedimentoj kun multaj diversaj konkoj de tiu tempoperiodo kaj ankaŭ pro masiva montoformado oni krome subdividis terciaron en plurajn subperiodojn:

• paleogeno kun paleoceno, eoceno kaj oligoceno (kun eventualaj pliaj subperiodoj en diversaj landoj)
  • ĉi tie troviĝas la limo inter la nova kaj malnova klasifiko de kenozoiko
• neogeno ("novaperinta") kun mioceno (kun pliaj badeno, sarmato, pannono) kaj plioceno. Laŭ la klasifiko de la jaro 2004 ĉi tien oni krome aldonas plejstocenon kaj holocenon el la lasta epoko kvaternaro.

La epokoj kaj periodoj de Fanerozoiko estas nuntempe klasifikitaj surbaze de fosiliaj trovaĵoj, kiujn oni datas laŭ la aĝo de la ŝtonspeco uzante radiometrian datadon. Ŝtonspecoj de la pli aĝaj periodoj ne taŭgas por tiu datado kaj oni povas uzi nur nerektajn geofizikajn metodojn por dati tiujn. Tamen, evoluo de tiuj metodoj helpas pliprecizigi la evoluon dum Proterozoiko kaj Arkaiko. Tamen, plu restas nekonataj la eventoj de Hedaiko, ĉar apenaŭ ekzistas ŝtonspecoj de tiu tempoperiodo. Multaj ekzogenaj kaj endogenaj geologiaj rotacioj, okazintaj ekde tiu tempo, aŭ tute forigis tiujn ŝtonspecojn, aŭ portis ilin al la ankoraŭ neatingebla profundo.

Oni, tamen, devas esprimi kritikon pri la metodoj de datado. La ŝtonspecaj tavoloj estis datitaj uzante fosiliojn, kaj tiuj estas datitaj uzante la C14-metodon. Tamen la C14-datado tute ne eblus, se oni ne kalibrus tiun metodon pere de ŝtonspeca temposekvenco. Alivorte, la datado de ŝtonspecoj baziĝas sur la datado de fosilioj, tiu baziĝas sur la C14-metodo kaj la lasta baziĝas sur la datado de ŝtonspecoj. Pro tiu sorĉita rondo eblas diri, ke la tempoindikoj de datadoj estas pli-malpli arbitraj.

Oni pli kaj pli agnoskas, ke la atmosfero estas tre grava faktoro en la terhistorio. En diversaj epokoj ĝi havis diversajn komponentojn, kiuj ŝanĝiĝis kune kun la evoluo de la vivo. Precipe oni ankoraŭ ne bone scias la komponentojn de la atmosfero en la plej malnovaj epokoj. Tamen estas jam tute certe, ke la atmosfera oksigeno estas rekta sekvo de la vivevoluo kaj ke ĝi ne ekzistus sen vivaj estaĵoj. Multaj tipoj de ŝtonspecoj, kiujn oni nuntempe renkontas en grandaj kvantoj, aperis nur pro atmosfera oksigeno (ekz. kalko kaj kreto).

Geologiaj epokoj kune konsistigas enorme grandan tempoperiodon, kiun malfacilas mezuri laŭ la skaloj de moderna vivo. Ĉar pro tio ofte aperas miskomprenoj, kiel ekzemple "mallonga tempo disponebla por evolucio", la sekva tabelo donas pli bildo-elvokan komparon.

Tuta historio de la Tero	Fragmento Fanerozoiko	Fragmento Kenozoiko

Se oni komparas la temposkalon kun horloĝa temposkalo, tiam la eventoj de evoluo havis jenan "aĝon".

Vera Aĝo [jarmilionoj]		Temposkalo 1 tago
0,01	Kultivigo de plantoj kaj bestobredado	0,2s
0,13	Homo sapiens	2s
1,5	Homo habilis	25s
7	rektdorsa irmaniero	2min
10	Antaŭuloj de homa raso	3min
33	Primatoj	10min
80	Simioj	20min
200	Mamuloj	1h
280	Reptilioj	1h 20min
360	Amfibioj	1h 45min
420	Fiŝoj	2h
470	Vertebruloj	2h 15min
600	Plurĉelaj organismoj	3h
1000	Sekso	5h
1500	Eŭkariotoj	7h
2200	Fotosintezo	11h
3200	Unuĉelaj organismoj	15h
4500	Formiĝo de la Tero	24h

Ĝi estas 40 etaĝojn alta. Ĉiu etaĝo respondas al 100 jarmilionoj.

jarmilionoj	Komenco de	Etaĝo
		Tegmento (*)
80	Simioj	40
200	Mamuloj	39
300	Reptilioj	38
360	Amfibioj	37
470	Fiŝoj	36
600	Plurĉelaj organismoj	35
1000	Sekso	31
1500	Eŭkariotoj	26
2200	Fotosintezo	19
3500	Unuĉelaj organismoj	9
4500	Formiĝo de la Tero	-9

(*) Sur la tegmento de la konstruaĵo kuŝas 500-paĝa libro, kiu respondas al la aĝo de la homaro, la plej lasta paĝo respondas al la tempo post Kristo.

Geo(paleontologo)kronologia temposkalo estis ellaborita por difini relativajn geologiajn aĝojn de ŝtonspecoj. La absoluta aĝo, kiun oni mezuras je jarmilionoj, ne estis la ĉefa celo por la skalo.

La tuta terhistorio estas dividida en du gravajn tempoperiodojn (eonojn): Fanerozoiko kaj Kriptozoiko laŭ la apero de fosilioj en la ŝtontavoloj. Kriptozoiko estas la tempo de "kaŝita vivo" (el la greka), ĉar tiutempe ekzistis nur molaj vivestaĵoj, kiuj ne lasis spurojn en sedimentaj tavoloj. Fanerozoiko komenciĝis ĉe la limo inter Ediakario kaj Kambrio, kiam aperis multaj specioj de moluskoj kaj aliaj estaĵoj kun ŝeloj, kio ebligis al paleontologoj distingi plurajn tavolojn laŭ la trovitaj fosilioj de flaŭro kaj faŭno.

La suba tabelo estas kompilaĵo de la ĉefaj paleontologiaj eventoj dum geologiaj epokoj. Oni notu, ke la grandeco de apartaj blokoj tute ne respektivas al la daŭro de koncernaj periodoj.

Eono		Erao	Periodo[5]		Epoko	Ĉefaj eventoj	Komenciĝis antaŭ … jarmilionoj[6]
Fanerozoiko		Kenozoiko	Neogeno [7]		Holoceno	Fino de la lasta glaciiĝo kaj evoluo de homa civilizacio.	0,011430 ± 0,00013
					Plejstoceno	Ekfloro kaj posta estingiĝo de pluraj grandaj mamuloj (plejstocena megafaŭno). Evoluo de anatomie modernaj homoj. Komenco de aktuala glaciepoko.	1,806 ± 0,005 *
					Plioceno	Malvarma kaj seka klimato. Aŭstralopitekoj, multaj el nune ekzistantaj genroj de mamuloj, kaj la lastaj moluskoj. Apero de Homo habilis.	5,332 ± 0,005 *
					Mioceno	Modera klimato; Montoformado en norda duonsfero. Oni komencas distingi la familiojn de modernaj mamuloj kaj birdoj. Disvastiĝas ĉevaloj kaj mastodontoj. Universala disvastiĝo de herboj. Apero de unuaj simioj.	23,03 ± 0,05 *
			Paleogeno [7]		Oligoceno	Varma klimato; rapida evoluo kaj diversiĝo de faŭno, precipe de mamuloj. Ĉefaj evolu-paŝoj kaj disvastiĝo de floroj.	33,9 ± 0,1 *
					Eoceno	Arkaikaj mamuloj (ekz. kreodonto) prosperas kaj plue evoluas dum la epoko. Apero de kelkaj "modernaj" familioj de mamuloj. Primitivaj balenoj diversiĝas en oceano. Unuaj paŝtejoj. Glacia kapo formiĝas sur Antarkto.	55,8 ± 0,2 *
					Paleoceno	Tropika klimato. Apero de modernaj plantoj; Mamuloj diversiĝas al granda kvanto de primitivaj linioj post estingiĝo de dinosaŭroj. Unuaj grandaj mamuloj (havantaj grandecon de moderna urso)	65,5 ± 0,3 *
		Mezozoiko	Kretaceo		Malfrua aŭ senonio	Plimultiĝas floroj kune kun novaj specioj de insektoj. Aperas modernaj ostaj fiŝoj. Prospero de amonitoj, belemnitoj, moluskoj, eĥinoj kaj sponguloj. Multaj novaj tipoj de dinosaŭroj (ekz. tiranosaŭredoj, titanosaŭruloj, hadrosaŭredoj, kaj ceratosaŭruloj) disvolviĝas sur tero, aperas modernaj krokodiluloj; mozasaŭredoj kaj modernaj ŝarkoj aperas en maroj. Primitivaj birdoj iom post iom anstataŭigas pterosaŭrojn. Aperas ĉiuj klasoj de mamuloj. Diskreviĝo de Gondvano.	99,6 ± 0,9 *
					Meza aŭ gaŭlo
					Frua aŭ neocomio		145,5 ± 4,0
			Ĵuraso		Malfrua aŭ malmo	Disfloro de koniferoj. Multas specioj de dinosaŭroj, ekzemple saŭropodoj, karnosaŭroj kaj stegosaŭruloj. Kutimas, sed ankoraŭ malmultas mamuloj. Unuaj birdoj kaj lacertoj. Iktiosaŭroj kaj pleziosaŭruloj diversiĝas. Abundas amonitoj kaj belemnitoj. Multas maraj estaĵoj, kiel eĥinoj, sponguloj kaj aliaj. Pangeo diskreviĝas al Gondvano kaj Laŭrazio.	161,2 ± 4,0
					Meza aŭ dogero		175,6 ± 2,0 *
					Frua aŭ liaso		199,6 ± 0,6
			Triaso		Malfrua aŭ keŭpero	Arkisaŭroj dominas surtere kiel dinosaŭroj, en oceano kiel Iktiosaŭroj kaj notosaŭroj, kaj en la aero kiel pterosaŭroj. Cinodentuloj fariĝas pli malgrandaj kaj pli similaj al mamuloj, dum aperas unuaj mamuloj kaj krokodiluloj. Surtere kutima dikrodiuma floro. Multas grandaj akvaj amfibioj. Amonitoj troveblas sur ĉiuj kontinentoj. Aperas modernaj koraloj kaj ostaj fiŝoj, same kiel modernaj genroj de insektoj.	228,0 ± 2,0
					Meza aŭ muŝelkalko		245,0 ± 1,5
					Frua aŭ skitio		251,0 ± 0,4 *
		Paleozoiko	Permio		Malfrua aŭ Lopingiano	Termasoj unuiĝas al superkontinento Pangeo, tiel kreiĝas Apalaĉaj montoj. Finiĝo de permi-karbonia glaciiĝo. Abundiĝas reptilioj pelikosaŭroj kaj terapsedoj, dum parareptilioj kaj temnospondiloj amfibioj ankaŭ restas multnombraj. En la mezo de permio, la floro de la karbonio estas anstataŭigita per strobilhavaj (konusaj) gimnospermoj (la unua veraj semhavantaj plantoj) kaj la unua vera musko. Evoluas skaraboj kaj musoj. Enmara estaĵaro floras en varmaj malprofundaj rifoj; brakiopodoj, bivalvaj moluskoj, foraminiferoj kaj amonoidoj ankoraŭ abundas. Okazas granda estingiĝo 251 jarmilionojn antaŭe, 95% de la tera estaĵaro estingiĝas, inkluzive ĉiujn trilobulojn, graptolitojn kaj blastoidojn.	260,4 ± 0,7 *
					Meza aŭ Guadalupiano		270,6 ± 0,7 *
					Friua aŭ Cizuraliano		299,0 ± 0,8 *
			Karbonio/ Pensil- vaniumo		Malfrua	Flugilaj insektoj subite disradiiĝas; kelkaj el ili, precipe protodonatoj kaj paleodiktiopteroj estas sufiĉe grandaj. Amfibioj estas kutimaj kaj ties specioj plimultiĝas. Unuaj reptilioj kaj karbonaj arbaroj (lepidodendronoj, filikoj, kalamitoj, sigilaredoj. La plej alta nivelo de oksigeno en atmosfero. Multaj maraj estaĵoj: amonitoj, brakiopodoj, ektoproktoj, bivalvaj moluskoj kaj koraloj. Plimultiĝas foraminiferoj.	306,5 ± 1,0
					Meza		311,7 ± 1,1
					Frua		318,1 ± 1,3 *
			Karbonio/ Misisi- piumo		Malfrua	Grandaj praarboj, unuaj surteraj vertebruloj, kaj amfibia maraj skorpionoj loĝantaj ene de karboformigaj ĉeborda marĉo. Rizodontoj estas grandaj rabobestoj, loĝantaj en sensala akvo. En oceanoj kutimas praŝarkoj, kies specioj multobliĝas; eĥinoj abundas. Koraloj, briozedoj, kaj brakipodoj estas tre oftaj. Sed malgrandiĝas la kvanto de trilobuloj kaj naŭtiloidoj. Glaciiĝo en la orienta Gondvano.	326,4 ± 1,6
					Meza		345,3 ± 2,1
					Frua		359,2 ± 2,5 *
			Devonio		Malfrua	Aperas unuaj Likopodiopsedoj, ekvizetoj kaj filikoj, kune kun unuaj semportaj plantoj (arkeopteroj), unuaj arboj (arbofiliko arkeoptero), kaj unuaj (senflugilaj) insektoj. Abundas strofomenedoj kaj atripedoj (brakiopodoj), rugozaj kaj tabulaj koraloj. Trilobitoj kaj armitaj agnatoj malmultiĝas, dum makzelhavaj fiŝoj, sarkopterigoj kaj ostaj fiŝoj kune kun fruaj ŝarkoj) regas en oceano. Unuaj kvarpiedaj amfibioj ankoraŭ restas en akvo. Formiĝo de "Malnova Ruĝa Kontinento" de Eurameriko.	385,3 ± 2,6 *
					Meza		397,5 ± 2,7 *
					Frua		416,0 ± 2,8 *
			Silurio		Pridolio	Unuaj vaskulaj plantoj (filikoj kaj ties parecaj specioj), unuaj milipedoj kaj atripleŭredoj sur tero. Unuaj makzelhavaj fiŝoj kune kun multaj senmakzelaj fiŝoj vivas en maroj. Eŭripteredoj fariĝas grandaj. Abundas tabula kaj rugoza koraloj kaj braĥipodoj. Trilobuloj kaj moluskoj diversiĝas; [graptolito]]j fariĝas malpli diversaj.	418,7 ± 2,7 *
					Malfrua (Ludovo)		422,9 ± 2,5 *
					Venloko		428,2 ± 2,3 *
					Frua (Landoverio)		443,7 ± 1,5 *
			Ordovicio		Malfrua	Senvertebruloj diversiĝas en plurajn speciojn. Fruaj koraloj, artikohavaj brakipodoj (Ortida, Strofomenida, ktp.), bivalvaj moluskoj, naŭtiloidoj, trilobuloj, ostrakodoj, briozooj, multaj tipoj de eĥinodermoj (krinoidoj, cistoidoj, marsteloj, ktp.) kaj aliaj taksonoj estas kutimaj. Aperas konodontoj (fruaj planktonaj vertebruloj). Unuaj First plantoj kaj fungoj surtere. La periodo finiĝas per (vica) glaciepoko.	460,9 ± 1,6 *
					Meza		471,8 ± 1,6
					Frua		488,3 ± 1,7 *
			Kambrio		Malfrua (Furongian)	Ĉefa diversiĝo de vivformoj dum Kambria eksplodo. Multaj fosilioj; aperas multaj modernaj animalaj filumoj. Aperas unuaj ĥorduloj, dum pluraj aliaj, problemaj filumoj estingiĝas. Abundo de arkaikaj algoj (Arkaceotoj), kiuj formas rifojn, ili poste malaperas. Multas trilobuloj, priapuledaj vermoj, sponguloj, senartikaj brakiopodoj, kaj multaj aliaj animaloj. Anomalokaredoj fariĝas grandaj rabobestoj, dum multaj specioj de Ediakara faŭno formortas. Prokariotoj, protistoj (ekz., foraminiferoj), fungoj kaj algoj restas ĝis nuna tempo. Apero de Gondvano.	501,0 ± 2,0 *
					Meza		513,0 ± 2,0
					Frua		542,0 ± 0,3 *
Antaŭ- kambrio [8]	Prote- rozoiko [9]	Neoprote- rozoiko	Ediakaro		Bone konservitaj fosilioj de plurĉelaj animaloj. Ediakara animalaro disvastiĝas tutmonde en maroj. Spuraj fosilioj de eblas vermo-similaj Triĥofikoj, ktp. Unuaj sponguloj kaj trilobuloj. Enigmaj formoj, al kiuj apartenas multaj molkorpaj estaĵoj en la formo de sakoj, diskoj aŭ multkoloraj litkovriloj.		630 +5/-30 *
			Kriogeno		Supozata periodo de "Neĝobula Tero". Fosilioj ankoraŭ tre maloftas. Rodinio termaso komencas dispeciĝi.		850 [10]
			Tonio		Superkontinento Rodinio plu restas. Spuraj fosilioj de simplaj plurĉelaj eŭkariotoj. Unua dissemiĝo de arkitarkoj.		1000 [10]
		Mezoprote- rozoiko	Stenio		Steta ekstreme metamorfa zono pro montoformado, kio estas rezulto de formiĝo de nova superkontinento Rodinio.		1200 [10]
			Ektazio		Platforma kovriĝo daŭre pligrandiĝas. Kolonioj de verdaj algoj formiĝas en maroj.		1400 [10]
			Kalimio		Pligrandiĝo de platforma kovriĝo.		1600 [10]
		Paleoprote- rozoiko	Staterio		Unuaj kompleksaj unuĉelaj vivformoj: protistoj kun kernoj. Kolumbio fariĝas la ĉepolusa superkontinento.		1800 [10]
			Orosirio		La tera atmosfero fariĝas oksigena. Formiĝo de Vdereforta kratero kaj Sudbura profundaĵo kiel rezulto de kunpuŝiĝo kun asteroidoj. Intensiva montoformado		2050 [10]
			Riacio		Buŝvelda formiĝo. Huronia glaciiĝo.		2300 [10]
			Siderio		Oksigena katastrofo: rezulte formiĝo de feraj ercoj.		2500 [10]
	Arkeano [9]	Neoarkeano		Stabiliĝo de la plej modernaj kratonoj.			2800 [10]
		Mezoarkeano		Unuaj stromatolitoj (verŝajne koloniaj cianobakterioj). Plej aĝaj makrofosilioj.			3200 [10]
		Paleoarkeano		Unuaj konataj oksigen-produktantaj bakterioj. Plej aĝaj difinitivaj mikrofosilioj.			3600 [10]
		Eoarkeano		Simpla unuĉela vivo (verŝajne bakterioj kaj eble arkeoj). Plej aĝaj mikrofosilioj.			3800
	hadeano [9][11]	Kreiĝo de Tero (4570 jarmilionoj antaŭe). Plej aĝaj konata mineralo, zirkono (4400 jmio).					ĉ. 4570

En paleobotaniko oni anstataŭ la postfikso -zoiko uzas la postfikson -fitiko. Paleozoiko estas dividita en botaniko en paleofitikon (de silurio ĝis permo) kaj eofitikon (kambrio kaj ordovizio)

• angle Internacia Komisiono pri Stratiografio
• angle Internacia skalo de Geologia Asocio de Usono Arkivigite je 2007-07-15 per la retarkivo Wayback Machine
• angle Internacia skalo de la Komisiono pri la Geologia Mapo de la Mondo (Parizo)
• angle Projekto Kronos Arkivigite je 1998-12-05 per la retarkivo Wayback Machine
• angle Nacia muzeo de Historio de Naturo kaj Geologia Tempo Arkivigite je 2005-11-11 per la retarkivo Wayback Machine
• france Geologia temposkalo kun komentoj Arkivigite je 2006-01-15 per la retarkivo Wayback Machine
• france Skalo de geologia tempo kaj evoluo Arkivigite je 2007-09-27 per la retarkivo Wayback Machine kun akcento ĉe la pli junaj periodoj.
• germane Geologia tempotabelo en mineralogia atlaso
• germane Superrigardaj artikoloj pri geologiaj temposkaloj Arkivigite je 2010-12-21 per la retarkivo Wayback Machine
• germane Ilustrita Superrigardtabelo pri Terhistorio de la geologia servo de Nordrejn-Vestfalio Arkivigite je 2007-07-26 per la retarkivo Wayback Machine
• germane Animacia geologio horloĝo Arkivigite je 2007-07-10 per la retarkivo Wayback Machine

Ĉi tiu artikolo estis je la nekonata dato akceptita en la liston de elstaraj artikoloj.

Tiu ĉi artikolo estis artikolo de la semajno en la 31-a semajno de la jaro 2007.