Kobza
| |
| Klasyfikacja naukowa | |
| 321.321 | |
| Klasyfikacja popularna | |
| strunowy, szyjkowy, szarpany | |
| Podobne instrumenty | |
Kobza – dawny instrument muzyczny z grupy chordofonów szarpanych, rodzaj lutni z krótką szyjką o mocno wypukłym korpusie rezonansowym[1][2]. Struny szarpie się plektronem[3]. Kobza przeznaczona do gry solowej ma 2–6 strun metalowych lub jelitowych (często mieszanych); używana do akompaniamentu ma 8–12 strun jelitowych (niższych) i metalowych (wyższych), strojonych po dwie w unisonie lub w oktawie[1]. Struny rozciągnięte są wzdłuż szyjki. Dodatkowe – rozpięte poniżej szyjki, nad płytą wierzchnią pudła rezonansowego – dodane zostały w XIV lub XV wieku; od tego czasu instrument nazywano bandurą[4].
Współcześnie kobza używana jest jeszcze niekiedy na Bukowinie, w Mołdawii, na terenach krain historycznych Rumunii i Bułgarii: Dobrudży, Wołoszczyźnie i Oltenii[1] oraz na Ukrainie[2][3][5].
Termin „kobza” bywa błędnie stosowany na określenie dud (instrumentu dętego), których poprawna nazwa brzmi koza, kozioł[1][2][6] lub wołynka[7].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Kobza ma pochodzenie arabskie[3]. W literaturze greckiej pojawiła się w VI wieku[4]. Jej prototypem (oraz m.in. mandoli i gambusu) jest instrument nazywany quapûz, który przywędrował do Europy z ekspansją arabską na Półwysep Iberyjski w VII wieku[8]. Rozprzestrzenił się tam w średniowieczu[3], w krajach bałkańskich, Rosji i Polsce pod nazwą kobza[8].
Na Ukrainie kobza znana była od XI wieku; popularność zyskała w XVI, kiedy zaczęła być używana przez kobziarzy do akompaniamentu tańcom ludowym[9] i podczas wykonywania dumek[2][6]. W Rumunii była instrumentem muzyków zawodowych[1]. Popularna w Polsce, w późnym średniowieczu i w renesansie[3][1] występowała w instrumentarium środowisk mieszczańskich ale nie rozpowszechniła się w kulturze ludowo-wiejskiej[10]. Jej wizerunek przedstawiony jest na rycinie w pochodzącym z 1500 graduale Jana Olbrachta[8]. Józef Bartłomiej Zimorowic w Sielankach wychwalał podolskiego kobziarza Daniela, który przygrywając na tym instrumencie improwizował pieśni[6].
W XIV lub XV wieku do 3–8 strun zaczęto dodawać kolejne, a tak powstały instrument nazwano bandurą. W wieku XVIII ta wyparła kobzę z użycia[2][11]. W Polsce, w okresie renesansu, w środowiskach mieszczańskich kobza została porzucona na rzecz lutni i stała się instrumentem typowo ludowym, związanym jednak z folklorem miejskim, nie wiejskim[12]. W niektórych regionach Europy terminy „kobza” i „bandura” używane są zamiennie do określenia tego samego instrumentu[4].
Historia kobzy, kobziarzy i związanej z nią muzyki prezentowane są m.in. w muzeum kobzarstwa w Perejasławiu[13].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f Baculewski et al. 2006 ↓, s. 444.
- ↑ a b c d e Kobza, [w:] Internet Encyclopedia of Ukraine [online], Canadian Institute of Ukrainian Studies [dostęp 2024-02-25] (ang.).
- ↑ a b c d e kobza, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-02-25].
- ↑ a b c bandura, [w:] Encyclopædia Britannica, 23 lipca 2020 [dostęp 2024-02-25] (ang.).
- ↑ Folk musical instruments, [w:] Internet Encyclopedia of Ukraine [online], Canadian Institute of Ukrainian Studies [dostęp 2024-02-25] (ang.).
- ↑ a b c Gloger 1903 ↓, Kobza.
- ↑ Gloger 1903 ↓, Dudy.
- ↑ a b c Kamiński 1971 ↓, s. 70.
- ↑ Folk dance, [w:] Internet Encyclopedia of Ukraine [online], Canadian Institute of Ukrainian Studies [dostęp 2024-02-25] (ang.).
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 59, 81.
- ↑ Bandura, [w:] Internet Encyclopedia of Ukraine [online], Canadian Institute of Ukrainian Studies [dostęp 2024-02-25] (ang.).
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 85, 101.
- ↑ Pereiaslav, [w:] Internet Encyclopedia of Ukraine [online], Canadian Institute of Ukrainian Studies [dostęp 2024-02-25] (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Zygmunt Gloger: Encyklopedia staropolska (Gloger). Warszawa: Druk P. Laskauera i W.Babickiego, 1903. OCLC 749395041.
- Włodzimierz Kamiński: Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1971. OCLC 830914178.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Leszek Pelc, Kobza XVII w. (2014) w serwisie YouTube