Suedia

Suedia
Konungariket Sverige
Standardo di Suedia	Blazono di Suedia
Nacionala himno:
Du gamla, du fria
Urbi:
Chefurbo:	Stockholm
· Habitanti:	972 647 (2016)
Precipua urbo:	Stockholm
Lingui:
Oficala lingui:	Sueda. Noto: Finlandana, Sami, Romani, Yidisha e Meänkieli (dialekti de la Finlandana) esas oficala lingui ube minoritati de ca etnii habitas.
Guvernerio:
Tipo:	Monarkio
· Rejulo:	Karl la 16ma Gustaf
· Chefministro:	Ulf Kristersson
Surfaco: (57ma maxim granda)
· Totala:	450 295 km²
· Aquo:	8,7 %
Habitanti: (91ma maxim granda)
· Totala:	10 483 647[1] (2022)
· Denseso di habitantaro:	25 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	kroon di Suedia
Veho-latero:	dextre, sinistre
ISO:	SE
	SWE
	752
Reto-domeno:	.se

Suedia esas lando jacanta an nordal Europa. Ol havas kom vicini Norvegia norde e weste, e Finlando nord-este. Sude jacas Baltika Maro. La ponto di Øresund ligas Suedia a Dania, sude.

Kun 450 295 km² Suedia esas la 3ma maxim vasta stato di Europa. En 2016 ol havis cirkume 10 milion habitanti, di qui 98% havis aceso al interreto.

Bazala fakti pri Suedia.

Precipua artiklo: Historio di Suedia

Precipua artiklo: Listo pri monarki di Suedia

Vikinga rejio di Suedia duris de cirkume la 8ma til la 11ma yarcento. Probable dum ta periodo, Suedi expansis su adsude la teritorio. On kredas ke Vikingi expansis a Baltika regiono, Rusia, Bielorusia ed Ukraina til la Nigra maro, o mem posible til Baghdad. Vikingi judikesas kom la patri di Kiiva Rusia. Lia historio skribesis en runi.

Santa Ansgar od Oskar introduktis kristanismo en Suedia en 829, ma paganismo erste desaparis komplete de la regiono dum la 12ma yarcento. Tamen, on povas konsiderar Suedia, inkluzite parto de la nuna Finlando, kristana lando depos 1050.

Ecepte en la provinco Skania, kontrolita da Dani dum ta periodo, feudismo ne developis en Suedia simile en formo ad altra Europana landi^[2]. Konseque, dum granda parto di Sueda historio rurani restis precipue libera agrokultivisti. Sklaveso ne esis frequa en Suedia.^[3] Sklaveso e serfeso abolisesis dum la regno di Magnus Eriksson en 1335. Ex-sklavi ofte absorbesis en rurala socio o divenis libera laboristi en urbi ed urbeti.

Dum la 14ma yarcento, eventis epidemio di bubono-pesto en Suedia, e lua habitantaro decimacesis^[4]. Dum ta periodo, Sueda urbi aquiris plura yuri, e recevis forta influi de Germana komercisti de Hanso-uniono. En 1319, lora rejulo Magnus Eriksson unigis Suedia e Norvegia, ed en 1397, rejino Margrethe la 1ma unigis Dania, Norvegia e Suedia e kreis Kalmar-uniono. En 1520, lora rejulo Christian la 2ma di Dania imperis masakro kontre Sueda nobeleso, evento konocata kom la "sango-balno di Stockholm". Ta masakro incitis Sueda nobeleso rezistar, ed ye la 6ma di junio 1523 Sueda nobeli aklamis Gustaf la 1ma Vasa kom lia rejulo. Balde pose, li rejektis religio katolika. Pri ekonomio, Gustaf Vasa ruptis komercala monopolo di Hanso-uniono.

Dum la 17ma yarcento Suedia divenis povoza lando. Ante ke ol divenis imperio, ol esis povra e havis poka habitanti, poka povo e poka reputo. Ol kaptis teritorii de Rusia e de Polonia-Lituania per diversa militi, inkluzite la Milito di Triadek Yari.

Dum la milito di Triadek Yari, Suedia konquestis preske la duimo di Santa Romana stati. Gustaf la 2ma Adolf deziris divenar la nova Santa Romana imperiestro, e guvernar ambe Skandinavia e Santa Romana stati, tamen ilu mortis dum la batalio di Lützen en 1632. Pos la batalio di Nördlingen (la sola importanta vinkeso Sueda dum la milito), sentimento favorebla a Suedi desaparis gradope en Germana stati. Suedia nur mantenis poka teritorii en la nordo di la nuna Germania, exemple Sueda Pomerania, Bremen-Verden e Wismar.

En 1696 devastinta famino viktimigis Finlando e mortigis 1/3 ek lua habitantaro. La famino anke atingis Suedia e viktimigis 10% de lua habitanti^[5]. En 1700, pos la batalio di Narva Rus armeo preske destruktesis, ma lora rejulo Karl la 12ma di Suedia decidis pose atakar Polonia-Lituania, e vinkis Polona rejulo August la 2ma. To posibligis Rusa imperio modernigar sua armeo. En 1709, kande Suedia atakis Rusia, Rusi vinkis la batalio di Poltava. To esis la komenco dil fino por Sueda imperio.

En 1809, l'esto dil imperio cedesis a Rusia e divenis l'autonoma Granda Princio Finlando. Dum Napoleonal epoko Suedia kombatis kontre Francia e, pos vinkir la batalio di Leipzig, ol koaktis Dania-Norvegia cedar Norvegiana teritorio ye la 14ma di januaro 1814. L'uniono Suedia-Norvegia duris til 1905, kande Norvegia nedependanteskis.

De 1850 til 1910 plua kam 1 milion Suedi ekmigris vers Usa. Multi establisis su en Minnesota. De 1870 til 1914, la lando gradope transformesis en industrial ekonomio. En 1889, Sueda social-demokrata partiso fondesis. En 1917 komunista revolto faliis, e la demokratio duris expansar.

Suedia restis neutra dum la du mondomiliti, ma lua neutreso esis kontroversa.^[6] Dum la duesma mondomilito la lando restis sub influo de nacional-socialista Germania. Quankam furnisero di stalo a Germania dum la milito ol suportis Norvegiana rezisto, ed en 1943 ol helpis Dana judi eskapar deporto a koncentreyi. Sueda diplomacisto Raoul Wallenberg e lua kunlaborinti helpis salvar plua kam 100.000 judi de Hungaria.^[7]

Suedia anke restis neutra dum la konkurso inter la Nord-Atlantikal Uniono e la Pakto di Warszawa. Tamen ol mantenis forta relati kun Usa. Ye la 1ma di januaro 1995, la lando membreskis Europana Uniono. Nun, Suedia havas un ek la maxim granda Indexo pri homala developeso de la mondo.

Suedia esas konstitucala monarkio. La nomizita "konstituco" di Suedia ne esas singla dokumento, ma fakte konsistas ek quar fundamentala legi: guvernala lego (Regeringsformen) de 1974, sucedo-lego (Successionsordningen, pri la sucedo en la trono Sueda) de 1810, la Lego pri Libereso por Amas-komunikado (Tryckfrihetsförordningen) de 1949, e la lego pri libereso di parolado (Yttrandefrihetsgrundlagen) de 1991. Emendar o revizar ta legi ne esas tam facila kam modifikar altra legi: la parlamento mustas aprovar la modifiki du foyi, e mustas eventar general elekto inter la du aprobi. Altra lego, pri l'organizuro di legifala povo (Riksdagsordningen), establisesis en 1974. Ol ne judikesas kom fundamentala lego, ma kelka parti di ol ank esas nefacila por modifikar.

La lego pri funcionado dil parlamento (Riksdagsordningen) ne judikesas kom fundamentala lego, tamen kelka parti de ol ne povas facile modifikesar.

L'exekutiva povo konsistas ek la rejo, la chefministro e la ministraro. La rejo esas la chefo di stato, ma nur havas ceremoniala povi. La chefministro esas la chefo di guvernerio, e nominas la cetera ministri. De pos 1976, la chefministro elektesas dal Parlamento.

La Parlamento (Riksdag) esas la supra autoritato dil guvernerio, segun la konstituco. Ol esas singlachambra e havas 349 membri, qui elektesas direte dal populo por 4-yara periodo. La propozo di nova legi povas facesar ambe dal parlamentani e da la ministraro. Modifikuri en la fundamentala legi povos facesar se ol aprobesos da absoluta majoritato en du separata votadi. Inter ca du votadi mustas eventar general elekto.

La Judiciala povo konsistas ek 48 administrala korti (en Sueda tingsrätt, korti di unesma instanco), l'administrala apelo-korti (Sueda hovrätt), e la Supra Judiciala Korto ( Högsta domstolen), la triesma e maxim alta korto di la lando kun 16 membri. Sueda legaro influesis da legari Germana, Romana ed Angla-Usana, e ne esas tante kodexigita kam olta di Franca, e ne tante dependanta de judiciala praktiki e de antea judiciadi kam olta di Usa.

En 1999, aprobesis lego qua separas l'eklezio de la stato. Pos ta lego, la filii di membri del Eklezio di Suedia naskinta pos 1999 ne pluse judikesas automatale kom membri de ta eklezio pos nasko.

Til 2022, eventis sis plebiciti depos la introdukto di olia yurala provizo en 1922. L'unesma, ye la 27ma di agosto 1922, esis plebicito, ne-obligiva por la guvernerio, pri interdikto di alkoholo. To iniciesis da sobresala societi en Suedia. Lor, 55,1% votis, de ti qui darfis votar; e 51% ek li votis kontre la propozo. Segun sexuo, 59% de homini votis por la propozo, e 59% de homuli votis kontre. La maxim recenta plebicito, en 2003, koncernis la adopto di la Euro kom Sueda monetaro. To refuzesis da 55,9% de la votanti.

Suedia okupas l'esto di Skandinaviana peninsulo. Weste, montaro nomizita Skanderna, anke konocata kom "Skandinavian Alpi" separas la lando de Norvegia. Suedia okupas teritorii inter latitudi 55°N til 70°N, e longitudi 10°E til 25°E.

La maxim alta monto di Suedia esas Kebnekaise, kun 2 111 metri di altitudo, jacanta norde de la lando e poke distanta de la frontiero kun Norvegia. Granda parto di la teritorio Sueda esas plana kun multa lagi, qui kovras 1,8% de lua surfaco. La lago Vänern esas la maxim granda de Suedia e la 3ma maxim granda de Europa. Lua precipua fluvii esas Klarälven, longa de 660 km, Torne, longa de 570 km, e Dal, longa de 541,7 km. Sude de Suedia jacas Dana insulo Bornholm .

On povas dividar Suedia en tri regioni: Norrland (an la nordo, qua okupas plu kam la duimo di la lando e havas poka habitanti), Svealand (centro-sude) e Götaland (sude de la lando, ube koncentresas la habitantaro). La maxima temperaturi dum somero en la regioni Svealand e Götland varias de 20°C til 25°C, e la mezavalora temperaturo dum vintro varias de-6°C til 2°C^[8]. Cirkume 15% de Sueda teritorio jacas super la Polala Arktika Cirklo.

La mezavalora pluvo-quanto di Suedia varias de 500 mm til 800 mm omnayare. La sud-westo di la lando recevas 1.000 til 1.200 mm di pluvi, dum ke en la montoza regioni del nordo povas pluvar cirkume 2.000 mm omnayare. Nivo falas de decembro til marto en Götland, de novembro til aprilo en Svealand, e de oktobro til mayo en Norrland.

Suedia subdividesas en 21 provinci (län).

Precipua artiklo: Ekonomio di Suedia

La moderna Sueda ekonomio mixas statal entraprezi e privata kompanii e orientizas su vers exportacaji ed internaciona komerco. La lando havas bona sistemi di chosei e di telekomuniki, e laboro-povo bone instruktita: ek lua 4.9 milion laboristi, 1/3 kompletigis universitatala studii.

Segun statistiki de 2022, Suedia havis 10 483 647 habitanti.^[1] Cirkume 98% de lua habitantaro rezidas en urbala zoni. La maxim multa habitanti esas Suedi, populo de Germanala origino. Finlandani e Sami esas minoritati. Existas multa enmigranti, nome de Siria, Irak, Polonia, Iran e del anciena Yugoslavia. En 2007, 16,7% de la habitantaro (1,53 milion individui) havis adminime 1 parento qua naskis exterlande, nome en altra Skandinaviana landi.^[9]

L'oficala linguo di la lando esas Sueda. Finlandana, la linguo Sami, Yidisha, Romani, Meankieli ank esas minoritala lingui oficala en kelka regjoni.^[1]

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Luteranismo: 63% ek la habitantaro. Altra religii (Katolikismo, Ortodoxa kristanismo, Baptisti, Mohamedani, Judi e Budisti) esis 17% en 2016.^[1]

La 10 maxim granda urbi di Suedia (2012)

Imaji	Rango	Nomo	Habitantaro
Stockholm Göteborg
	1ma	Stockholm	1 293 176
	2ma	Göteborg	549 839
	3ma	Malmö	269 549
	4ma	Uppsala	135 367
	5ma	Västerås	109 092
	6ma	Örebro	101 614
	7ma	Linköping	101 031
	8ma	Helsingborg	95 886
	9ma	Jönköping	87 549
	10ma	Norrköping	84 322
Fonto: [10]

La tradicionala kulturo di Suedia influesis da katolikismo, da Luteranismo, e da kulturi Germana, Franca ed Angla-parolanta dum lua historio. La lando havas 14 loki judikata kom Mondala Patrimonio di la Homaro dal UNESKO. Existas 330 biblioteki e plu kam 200 muzei en la lando, la maxim multa en Stockholm ed en altra importanta urbi.

La maxim anciena skripturo trovita en Suedia esis runo taliita da Vikingi cirkume la yaro 800. Pos ke la lando konvertesis a Kristanismo cirkume la yaro 1100, monaki preferis uzar la Latina por skribar texti. La literaturo en Sueda fakte developesis erste pos la traduko di la Biblo a ca idiomo, publikigita en 1541. Gradope, kun la plubonigo dil eduko dum la 17ma yarcento aparis importanta skriptisti, exemple klasika poeto Georg Stiernhielm, e prozisto Johan Henric Kellgren. Dum la fino dil 18ma yarcento, Carl Michael Bellman unesmafoye skribis busleska romanci en la Sueda. Ye la fino dil 19ma yarcento, l'aktoro e skriptisto August Strindberg obtenis internaciona agnosko, pro ilua realista dramati. Dum la yari 1900a, Hjalmar Söderberg esis un ek la maxim importanta novelisti di la lando.

Til nun, ok Sueda skriptisti recevis la Nobel-premio pri Literaturo: Selma Lagerlöf en 1909, Verner von Heidenstam en 1916, Erik Axel Karlfeldt en 1931 Pär Lagerkvist en 1951, Harry Martinson e Eyvind Johnson en 1974, e Tomas Tranströmer en 2013.

Pri pikturo, la maxim konocata Sueda artisti esas Carl Larsson ed Anders Zorn. Lua maxim konocata skultisti esas Tobias Sergel e Carl Milles.

De la yari 1920a til la 1980a, Sueda filmifisto Ingmar Bergman ed aktorini Greta Garbo ed Ingrid Bergman divenis internacione konocata.

Muzikala tradiciono di Suedia esas richa, de la folklora muziki til hip hop. Quankam la muziko pre-Kristana desaparis dum la historio, muzikala instrumenti de Viking-epoko trovita en arkeologiala loki posibligis "rikrear" ol. Inter l'anciena instrumenti esas lur (simile a trumpeto), diversa fluti, tamburi e kordo-instrumenti simpla. Moderne, rock e jazo esas importanta muzikala stili en Suedia. La muzikala grupo ABBA populareskis en tota mondo dum la yari 1970a. Altra notora pop-grupi de Suedia esas Roxette, Ace of Base, Europe e The Cardigans.

Cirkume la duimo di Suediana habitantaro praktikas sporti reguloze. La maxim praktikata esas futbalo, floorball (sorto di hokeo por 5 luderi), kavalk-arto, handbalo, golfo, gimnastiko ed atletismo. La maxim prizata da spektanti esas futbalo, hokeo sur glacio, handbalo, bandy, golfo, automobilismo e motorciklismo, ed atletismo.

Pri futbalo, kelka ludisti Sueda obtenis internaciona aklamo, exemple Emil Forsberg, Zlatan Ibrahimović, Victor Lindelöf, e tri futbalisti de la yari 1940a e 1950a, konocata kom "Gre-No-Li": Gunnar Gren, Gunnar Nordahl e Nils Liedholm. La tri helpis Suedia obtenar l'ora medalio pri futbalo dum l'Olimpiala Ludi en London, 1948.

1. ↑ ^{1,0 1,1 1,2 1,3} Sweden - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 8ma di decembro 2022. 
2. ↑ Franklin D. Scott, Sweden: The Nation's History (University of Minnesota Press: Minneapolis, 1977) p. 58
3. ↑ Träldom Nordisk familjebok / Uggleupplagan. 30. Tromsdalstind - Urakami /159-160, 1920 (en Sueda linguo)
4. ↑ Scott, pp. 56-57.
5. ↑ "Finding the family in medieval and early modern Scotland" - Autoro: Elizabeth Ewan, Janay Nugent. Dato di publikigo: 2008. 
6. ↑ Nordstrom, p. 315: "Sweden's government attempted to maintain at least a semblance of neutrality while it bent to the demands of the prevailing side in the struggle. Although effective in preserving the country's sovereignty, this approach generated criticism at home from many who believed the threat to Sweden was less serious than the government claimed, problems with the warring powers, ill feelings among its neighbours, and frequent criticism in the postwar period."
7. ↑ "Raoul Wallenberg" - Autoro: Jewishvirtuallibrary.org. URL vidita ye 13ma di marto 2013. 
8. ↑ «Normal medeltemperaturs för januari» - Autoro: SMHI.se. 
9. ↑ Sveriges belfolkning 31 december 2006. Kommunala jämförelsetal - Autoro: SCB. Publikigita da SCB.se. Dato di publikigo: 2006. URL vidita ye 11ma di decembro 2010. Idiomo: Sueda.
10. ↑ Suecia - las ciudades más importantes - Autoro: World Gazetteer. Publikigita da Population-Statistics.com. Dato di publikigo: 2012. URL vidita ye 26ma di januaro 2012.